شب يلدا که شب اول جدی (دي) ماه است و در باور مردم مانده که در روز اول جدي ماه نور از کمترين حد خارج مي شود و به تدريج از آن روز به بعد بر ميزان نور افزوده مي شود و به اين دليل آن را ميلاد اکبر مي نامند.
يلدا آييني چهار هزار ساله
براي نخستين بار ابوريحان بيروني در سال 420 هجري قمري در خصوص آيين شب يلدا مطالبي نگاشته اما به نظر مي رسد برپايي اين شب از چهار هزار سال پيش آغاز شده و تاکنون ادامه دارد.
جمشيد صداقت کيش فارس پژوهش و محقق در اين رابطه مي گويد: گذشتگان معتقد بودند اين روز، روز خداي تعالي، روز زايش خورشيد است و در آيين مهر بر اين باور بودند که در اين روز ميترا سپر خداي آفتاب زاده شده است همچنين زرتشت نيز اين روز را زادروز ايزدفرشته مهر مي داند.
اين محقق مي گويد: در دروه اي که فصلهاي سال 45 روزه بوده و بر اساس استراحت کشاورزان اين فصلها تنظيم مي شده روز اول دي گاهنبار اين دوره بوده که شش روز جشن گرفته مي شده است.
صداقت کيش با اشاره به ريشه پاسداشت اين شب نيز بيان مي کند: بسياري بر اين باورند که ريشه پاسداشت شب چله ميراث قوم “کاسپها” است آنها از نخستين اقوام آريايي بودند که ابتدا در گيلان امروزي سکني مي گزينند. کاسبها قومي نيرومند به شمار مي رفته که با مدول قراردادن چهار طاقي ها توانستند انحراف 23 درجه مدار زمين در گردش به دور خورشيد را اندازه گيري کنند، آنها با استفاده از اين ابزار به تقويمي دقيق دست پيدا کردند و دريافتند که پس از آخرين شب پائيز اندک اندک بر طول روزها افزوده و از طول شبها کاسته مي شود.
تفال بر حافظ در شب چله نشينان
با نگاهي به آداب و رسوم اصيل شب يلدا مي توان تاحدودي به اين نتيجه رسيد که يلدا نيز عيدي ديگر براي ايرانيان کهن به شمار ميرفته که در آن همگان گندم سبز کرده، سفره گسترانيده و به ديدار اقوام و آشنايان مي رفته اند.
صداقت کيش در خصوص آيين شب چله نيز مي گويد: پهن کردن سفره بر روي کرسي، خوردن ميوه هاي متنوع و از همه مهمتر هندوانه (تربز) از ديگر آداب و رسومي بوده که در اين شب توسط چله نشينان برگزار مي شده است.
اين محقق مي افزايد: حافظ خواني فردي و دسته جمعي نيز در اين شب رواج زيادي داشته و اين بخش را مي توان يک جزء جدا نشدني شب چله نشينان دانست.
هندوانه بلا را از يلدايي ها دفع مي کند
اين محقق همچنين با اشاره به خوردن هندوانه نيز مي گويد: در مورد خوردن هندوانه اظهار نظرهاي گوناگوني وجود دارد به طوريکه گفته مي شود با خوردن اين ميوه در شب يلدا بلايا از فرد رفع مي شود و يا سرماي زمستان رفته و تشنگي تابستان نيز از بين مي رود.
وي ادامه مي دهد: قرمزي داخل هندوانه همانند خورشيد است و همواره مورد توجه مهرپرستان قرار داشته البته ناگفته نماند که آداب و رسوم شب يلدا در مناطق مختلف ايران متفاوت است.
در فرهنگ عاميانه مردم شب يلدا، شب دوستي است، شب کارهاي خير، مردم ايران که قبلا کشاورز يا دامدار بودند آموخته اند تا سرماي زمستان را بهانه اي براي دور هم جمع شدن و جشن پايان سال زراعي بدانند. شب آرزوها، آرزوهاي يلدايي چله نشيان که گفتن و شندينش فقط در شب يلدا لذت دارد.
قصه گويي پدر بزرگ و مادر بزرگها که شايد ساليان پيش براي کم سن و سالها جذابيتي وصف ناپذير داشت امروز شايد کمتر مورد توجه قرار گيرد اما حضور يلدايي اقوام و و آشنايان در کنار يکديگر جلوه اي از فرهنگ کهن اين مرز و بوم را براي همگان در معرض ديد قرار داده است.
