شب یلدا یا شب چله یکی از جشنهای سنتی و باستانی آریایی ها است که در طولانیترین شب سال برگزار میشود. این شب، به طور معمول در تاریخ 30قوس/آذر/20 دسامبر، مصادف با آخرین شب پاییز و شب پیش از اولین روز زمستان، جشن گرفته میشود.
ریشه و معنا
واژه «یلدا» به معنای «زایش» است و از زبان سریانی، یکی از زبانهای کهن، وارد فارسی شده است. این واژه به تولد خورشید یا مهر اشاره دارد. در این شب، آریایی های پیرو آیین زردشتی باور داشتند که با پایان یافتن طولانیترین شب سال، خورشید (نماد روشنایی و امید) قدرت بیشتری میگیرد.
آیینها و رسوم شب یلدا
در شب یلدا، خانوادهها و دوستان گرد هم میآیند و با مراسم ویژهای این شب را جشن میگیرند:
- خوراکیهای ویژه: خوردن میوههایی که نماد برکت و روشنایی هستند، مثل تربوز، انار، ومیوه های خشک. تربوز نماد تندرستی و انار نماد شادی و زایش است.
- خواندن اشعار حافظ و شاهنامه: فال گرفتن با دیوان حافظ یکی از رسوم مهم این شب است. همچنین، قصهگویی و نقل داستانهای شاهنامه از دیگر سنتها است.
- سفره یلدا: سفرهای شامل میوهها و شیرینی تدارک دیده میشود که افراد در طول شب از آن استفاده میکنند.
- شمع و روشنایی: روشن کردن شمعها یا چراغها نماد غلبه بر تاریکی است.
جنبه فرهنگی و اجتماعی
شب یلدا فرصتی برای تقویت پیوندهای خانوادگی، دیدار بزرگان خانواده، و ایجاد لحظات شاد و به یادماندنی است. این جشن در ایران , افغانستان، تاجیکستان، و بخشهایی از کردستان وهمچنان آریایی های که هم اکنون در بسیاری از کشورهای جهان جابجا شده اند, برگزار وتجلیل می شود.
نمادها و پیام شب یلدا
- نور و روشنایی: امید به آیندهای روشنتر.
- طولانیترین شب: یادآوری این که حتی تاریکترین شبها نیز پایان میپذیرند.
- جمع خانوادگی: اهمیت ارتباطات انسانی و همبستگی.
اشعار فارسی درباره شب یلدا
شب یلدا در ادبیات فارسی جایگاه ویژهای دارد و شاعران بسیاری در اشعار خود به این شب اشاره کردهاند. نمونههایی از اشعار فارسی درباره شب یلدا:
حکیم لسان الغیب حافظ مستانۀ شیرازی
اگرچه به طور مستقیم به شب یلدا اشاره نکرده، اما بسیاری از اشعار او در وصف شبهای طولانی و امید به روشنایی صبح است:
بر سر آنم که گر ز دست برآید
دست به کاری زنم که غصه سر آید
خلوت دل نیست جای صحبت اضداد
دیو چو بیرون رود فرشته درآید
این بیتها به امید پایان تاریکی و آمدن روشنایی اشاره دارد که با مفهوم شب یلدا سازگار است.
استاد سخن حکیم سعدی شیرازی
سعدی نیز به طور غیرمستقیم به طولانیترین شبها و امید به پایان تاریکی پرداخته است:
هر شبنمی در این ره صد بحر آتشین است
دردا که این معما شرح و بیان ندارد
شب رفت و آنچه در دل اندیشی ای بخسبان
دریاب صبح روشن کاین کیمیا ندارد
ملکالشعرای بهار
استاد ملک الشعرا بهار در شعری به توصیف شب یلدا پرداخته و زیبایی آن را ستوده است:
شب یلدا دراز است و غمانگیز
ولی خورشید پیروز آید از پس
چو حافظ فال بزن بر جام امید
که صبح آید پس این شبهای هوس
پروین اعتصامی
اشعار پروین اعتصامی معمولاً پیامآور امید و روشنایی است، که در هماهنگی با مفهوم یلداست:
شب بلند یلدا گوید که چون بگذشتم
در پی من سپیده بر سر جهان آمد
مگو که تیرگی شب، بماند از پی تو
که روشنایی روز، همیشه در میان آمد
مهدی اخوان ثالث
اخوان ثالث در شعر خود از شب یلدا به عنوان استعارهای از تاریکی و انتظار برای روشنایی استفاده کرده است:
یلدا، شب تاریک غم و اندوه
اما در دل این شب
فروغ صبحی هست
که چشمها به امید آن دوخته
یکی از رسوم معروف شب یلدا فال گرفتن با دیوان حافظ است که در بسیاری از خانوادههای فارسی زبانها انجام میشود. این رسم جذاب به شکل زیر انجام میشود:
چگونگی گرفتن فال حافظ در شب یلدا
- آمادهسازی دیوان حافظ: یک نفر دیوان حافظ را به دست میگیرد. معمولاً کسی که نیت کرده است، کتاب را با احترام در دست میگیرد.
- نیت کردن: شخصی که فال میگیرد، چشمهایش را میبندد و در دل آرزویی میکند یا برای آینده نیتی میطلبد.
- باز کردن دیوان حافظ: کتاب را به صورت تصادفی باز میکنند.
- خواندن شعر: کسی که کتاب را در دست دارد، غزل مربوط به صفحه باز شده را میخواند.
- تفسیر و تعبیر فال: بزرگترها یا کسی که به اشعار حافظ آشنایی دارد، معنای فال را برای جمع تفسیر میکند و پیام آن را توضیح میدهد.
دلیل اهمیت این رسم
- حافظ به دلیل اشعار پرمعنا و عرفانیاش، در فرهنگ فارسی جایگاه ویژهای دارد.
- فال گرفتن با دیوان او در شب یلدا، نمادی از امید، روشنایی، و یافتن راهنمایی معنوی در آغاز زمستان است.
- این رسم باعث شور و نشاط در جمعهای خانوادگی و دوستانه میشود.
