در حال حاضر چین که مشغول انتقال نفت و گاز از آسیای مرکزی می باشد و همکاری های اقتصادی را در صدر برنامه های خود با کشورهای منطقه قرار داده است ، در زمینه نظامی نیز روابط با جمهوری های آسیای مرکزی را توسعه می دهد. چین در سال های اخیر به شریک مهم تجاری کشورهای منطقه تبدیل شده و هم اکنون میزان مبادلات تجاری پکن با پنج جمهوری آسیای مرکزی سالیانه به ۲۵ میلیارد دلار می رسد. به نظر کارشناسان مسائل سیاسی ، در چند سال آینده چین با ارتقاع سطح مبادلات تجاری خود با کشورهای منطقه از روسیه که میزان معاملات سالیانه تجاری این کشور با جمهوری های منطقه ۲۸ میلیارد دلار را تشکیل می دهد ، پیشی خواهد گرفت.
آن چه که درسال های اخیردرخلال گسترش همکاری های اقتصادی وتجاری چین با پنج کشورآسیای مرکزی قابل ملاحظه می باشد ، افزایش روابط نظامی وامنیتی پکن با این جمهوری های می باشد. زیرا چین پس از فروپاشی اتحاد شوروی موفق شد در امتداد مرزهای مشترک خود با این جمهوری ها منطقه عاری از تجهیزات و نیروی نظامی ایجاد نماید. در چارچوب همین تلاش ها سازمان همکاری شانگهای به وجود آمد که به غیر از مناسبات اقتصادی، گسترش همکاری های امنیتی را نیز در دستور کار خوددارد. از این رو خطر احتمالی حمایت برخی از کشورهای آسیای مرکزی از تجزیه طلبان ایغور در استان هم مرز سینکیانگ ایغور به صفر رسانده شد. علی رغم تمامی این اقدامات دولت چین از ناحیه وجود عوامل ناامنی در آسیای مرکزی احساس خطر می کند.
فعالیت گروه های اسلامی افراطی ، قاچاق مواد مخدرو تسلیحات و حضور نظامیان آمریکایی در” پایگاه هوایی ماناس” در قرقیزستان از جمله عواملی می باشند که دولت چین را نگران می کند. شاید در نگاه نخست همکاری نظامی چین با کشورهای منطقه آسیای مرکزی محدود می باشد. اما تلاش شبکه “القاعده” برای کشاندن ناامنی ها به داخل چین و حمایت از جدایی طلبان ایغور همواره برای دولت پکن جای نگرانی را بدنبال داشته است. احتمال افزایش تحرکات گروه های تندرواسلامی درکشورهای آسیای مرکزی درجهت ایجاد بی ثباتی درمنطقه می تواندبه عامل مهمی در افزایش همکاری های نظامی چین با این جمهوری ها تبدیل گردد.
درحال حاضرعمده همکاری های نظامی چین باجمهوری های آسیای مرکزی درقالب برگزاری رزمایش های مشترک نظامی و کمک های فنی و نظامی پکن به نیروهای مسلح این کشورهاخلاصه می شود. درآغازاین همکاری ها رزمایش های نظامی به طوردوجانبه میان چین و یکی ازکشورهای عضو”سازمان همکاری شانگهای” برگزار می شد. چنانچه در چارچوب این برنامه در سال ۲۰۰۲ میلادی ، رزمایش نظامی مشترک چین و قرقیزستان برگزار شد. در سال ۲۰۰۳ میلادی برای بارنخست رزمایش های گسترده پنج کشورعضو”سازمان همکاری شانگهای” شامل روسیه ، چین ، تاجیکستان ، قزاقستان و قرقیزستان با مشارکت بیش از۳ هزار نظامی این کشورهابرگزار گردید. در سال ۲۰۰۶ میلادی نخستین رزمایش ضد ترورستی کشورهای عضو” سازمان همکاری شانگهای” در قلمرو ازبکستان برگزار گردید. همان سال در منطقه کولاب تاجیکستان نیز رزمایش مشترک نظامی چین و تاجیکستان که هدف آن مقابله با گروه های ضد ترورستی در شرایط کوهستانی اعلام شده بود ، برگزارگردید.در این رزمایش مشترک ۳۰۰ نظامی تاجیک و ۱۵۰ نظامی چینی شرکت کردند.
در سال ۲۰۰۷ میلادی دو رزمایش نظامی دیگر برگزار گردید. یکی از این رزمایش هایتحت عنوان”«ضد ترورـ ایسیق کول ـ ۲۰۰۷میلادی ” در ساحل دریاچه کوهستانی ایسیق کول در قرقیزستان برگزار گردیدکه در آن نیروهای ویژه تمامی کشورهای عضو” سازمان شانگهای” شرکت کردند. رزمایش دوم نظامی در سال ۲۰۰۷ میلادی در ماه اوت در استان چیلیا بینسکی روسیه در منطقه اورال برگزار گردید. در مجموع در سال های اخیر چین در بیش از بیست رزمایش نظامی در چارچوب” سازمان همکاری شانگهای” در آسیای مرکزی شرکت داشته است. بنابه تاکید مقامات مسئول در “سازمان همکاری شانگهای” دور دیگری از رزمایش های مشترک نظامی نیروهای مسلح کشورهای عضو این سازمان در منطقه ماتی بلاق در قزاقستان در سال جاری برگزار خواهد شد.
علی رغم هماهنگی های به عمل آمده برای برگزاری این رزمایش های مشترک نظامی چنین به نظر می رسد ، میان فرماندهان نظامی چینی و روسی اختلافاتی وجود دارد و در مواردی با فضای بی اعتمادی همراه می باشد. از سوئی دیگر میان کشورهای عضو” سازمان همکاری شانگهای” نیز اختلاف نظرهای بروز کرده است. چنانچه در سال ۲۰۰۹ میلادی دولت ازبکستان از حضور در رزمایش نظامی” سازمان همکاری شانگهای” در قلمرو تاجیکستان و در نزدیکی مرز افغانستان خودداری کرد. این موضوع ناشی از اختلافات سیاسی میان دوشنبه و تاشکند بر سر مسائل آب و انرژی بوده است.
بررسی ها نشان می دهد ، قزاقستان به عنوان شریک کلیدی تجاری چین در آسیای مرکزی خواهد بود. مقامات دولت پکن از سال ۲۰۰۰ میلادی تابه حال همواره تلاش کرده اند ، با امضا چندین قرارداد همکاری اقتصادی با قزاقستان و اعطاء امتیاز به این کشور نظر مثبت آستانه را مبنی بر عدم حمایت از جدایی طلبان ایغور جلب نمایند. براساس آمار رسمی از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۳ میلادی قزاقستان مبلغ ۵/۴ میلیون دلارتجهیزات وفناوری مخابراتی ، راهسازی و وسایل نقلیه بعنوان کمک بلاعوض محسوب می شود ازچین دریافت کرده است. دولت قزاقستان نیز بارها تمایل خود را برای خرید تسلیحات و مهمات جنگی از چین نشان داده است. دردکترین نظامی قزاقستان که در سال ۲۰۰۷ میلادی به تصویب رسید . هرچند که در این سند مهم نظامی و امنیتی همکاری با روسیه در اولویت قرار دارد اما تاکید ویژه ای بر ضرورت همکاری های امنیتی با چین شده است.
از سوئی دیگر به نظر می رسد ، در حال حاضر، همکاری نظامی چین با سایر کشورهای آسیای مرکزی محدود می باشد. چنانچه در سال ۲۰۰۷ میلادی هنگام دیدار وزرای دفاع چین و ترکمنستان مقرر شده بود که پکن تسلیحات سبک به این کشور ارسال کند. براساس توافق دو طرف دولت چین متعهد شده بود ، پوشاک فرم ارتش ترکمنستان را تامین نماید. در آن زمان پکن به دولت ترکمنستان برای براوردن نیازهای ارتشش پیشنهاد اعطاء اعتباری ۳ میلیون دلاری داده بود.
به نظر می رسد ، دولت پکن برای ارایه کمک های نظامی به دو همسایه نزدیک خود در آسیای مرکزی یعنی تاجیکستان و قرقیزستان تمایل زیادی نشان می دهد. چنانچه در سال ۲۰۰۵ میلادی در جریان دیدار وزیر دفاع چین از تاجیکستان دو طرف چند توافقنامه همکاری نظامی امضا کردند. ولی این همکاری هابسیار محدود بود. مقامات پکن و دوشنبه درباره تبادل اطلاعات امنیتی در مورد تهدیدات ترورستی قاچاق مواد مخدر، تسلیحات و فعالیت گروه های سازمان یافته به توافق رسیده بودند . دولت چین در سال های ۲۰۰۳-۱۹۹۳ میلادی مبلغ ۱۵ میلیون دلار به تاجیکستان کمک نظامی کرده است. در ماه آوریل سال ۲۰۰۹ میلادی چین با ارایه کمک اضافی نظامی ۵/۱ میلیون دلاری به تاجیکستان موافقت کرده بود.
در سال ۲۰۰۲میلادی مقامات چین و قرقیزستان در بیشکک قرارداد همکاری نظامی امضا کردند که براساس آن پکن متعهد به ارایه کمک ۲/۱ میلیون دلاری نظامی به قرقیزستان شده بود. دولت چین در سال ۲۰۰۸ میلادی مبلغ ۷۰۰ هزار دلار مهمات جنگی در اختیار ارتش قرقیزستان قرار داد. اما در روابط ازبکستان و چین یک ویژگی وجود دارد که این همکاری هیچ گاه متوازن نبوده است. در سال ۲۰۰۰ میلادی زمانی که چین تصمیم به آغاز همکاری نظامی با کشورهای آسیای مرکزی گرفت تعدادی اسلحه به این جمهوری تحویل داده شد. طبق توافقنامه سال ۲۰۰۹ میلادی میان دولت های پکن و تاشکند، مقامات چین به ازبکستان ۷/۳ میلیون دلار کمک کردند که برای خرید تجهیزات حفاظتی در پاسگاه های مرزی ازبکستان هزینه شد. بررسی همکاری های نظامی میان ازبکستان و چین نشان می دهد ، به علت کهنه و فرسوده بودن تجهیزات نظامی دوران شوروی ، دولت تاشکند تمایل زیادی برای خرید مهمات جنگی از چین نشان می دهد.
در موضوع آموزش نظامیان آسیای مرکزی در مراکز آموزش نظامی چین مانع جدی زبان وجود دارد . به این دلیل که در مراکز آموزشی نظامی چین تدریس به زبان های چینی و روسی راهندازی شده و مربیان چینی به هیچ یک از زبان های جمهوری های آسیای مرکزی تسلط ندارند. براساس آمار رسمی طی سال های ۲۰۰۵-۱۹۹۰ میلادی تنها ۱۵ افسر ارتش قزاقستان در دانشگاه های نظامی چینی تحصیل کرده اند. این میزان در سال های ۲۰۰۹-۲۰۰۳ میلادی به ۶۵ نفر رسید. در این مدت ۳۰ افسر نظامی از تاجیکستان و قرقیزستان در چین آموزش دیده اند.
انتظار می رود همکاری نظامی چین با کشورهای آسیای مرکزی در آینده بر چهار محور اساسی مبتنی خواهد بود. نخست ، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و تحکیم مرزهای مشترک چین با تاجیکستان و قرقیزستان که اخیرا بازار داخلی مصرف مواد مخدر چین را هدف قرار داده ند ، همچنین همکاری چین با این دو کشور نه چند جانبه بلکه دو جانبه خواهد بود. دوم ، احتمال اعزام یک تیپ مشترک صلح بانی متشکل از نظامیان چینی و جمهوری های آسیای مرکزی جهت تامین امنیت در افغانستان می باشد. سوم تقویت همکاری های چین و کشورهای آسیای مرکزی در مبارزه با تروریسم و تجزیه طلبی است. البته تا به حال این مبارزه در حد شعار بوده و کشورهای آسیای مرکزی در زمینه مبارزه با ایغورهای جدایی طلب کار قابل توجهی نکرده اند.
از سوئی دیگر احتمال افزایش روحیه اسلام گرایی افراطی در آسیای مرکزی تحت تاثیر تحولات افغانستان، پاکستان و همکاری این گروه ها با ایغورهای تجزیه طلب در چین می تواند پکن را به همکاری نزدیک با جمهوری های منطقه وادار سازد. اما جمهوری های آسیای مرکزی برای چنین همکاریهای با چین چندان تمایل نشان نمی دهند. و نگران مداخله پکن در امور داخلی خود هستند. در این حال برای چین نیز دفاع از منافع راهبردی می باشد. زیرا در پی افتتاح خط لوله انتقال گاز جمهوری ترکمنستان به چین در سال ۲۰۰۹ میلادی ضرورت حمایت چین از منافع انرژی خود در آسیای مرکزی افزایش یافته است . پکن در فکر تامین امنیت انتقال نفت قزاقستان به داخل قلمرو خویش نیز می باشد که مجموع این عوامل موجب می شود. پکن همکاری نزدیک امنیتی با کشورهای آسیای مرکزی داشته باشد.
در ماه دسامبر سال ۲۰۰۹ میلادی معاون کمیسیون مرکزی چین با وزیر دفاع قزاقستان دیدار کرد. دوکشور بر گسترش همکاری های نظامی و امنیتی تاکید نمودند. حال آن که چین همانند غرب تا به حال مسئله تامین امنیت خطوط انتقال انرژی ، دفاع از منافع شرکت های چینی و اقلیت چینی تبار در جمهوری های آسیای مرکزی را مطرح نکرده است. این در حالی است که سران کشورهای منطقه به بهانه تامین استقلال ملی قصد مشارکت دادن نظامیان چینی در امور امنیتی را ندارند و تحرکات پکن را به دقت و نگرانی دنبال می کنند. از این رو احتمال دارد که در آینده در جهت تامین امنیت خطوط لوله های انتقال انرژی و در بلند مدت ضرورت دفاع از منافع شرکت های چینی واحدهای نظامی مشترکیاز نظامیان جمهوری های آسیای مرکزی و چینی تشکیل شوند.
