سياستهاى قبیلهگرایانه از امیر عبدالرحمان تا اشرف غنی و مقاومت تاجیکها و هزارهها وازبکها : نگاهی تطبیقی و خردورزانه
مقدمه :
افغانستان معاصر، سرزمینی است که در آن، سیاست، قومیت و تاریخ بهگونهای در هم تنیدهاند که هیچگونه تحلیل واقعگرایانه بدون درک ریشههای تاریخی ستم قومی و مقاومت مدنی و نظامی ممکن نیست. از زمان سلطهی امیر عبدالرحمان خان در اواخر قرن نوزدهم تا فروپاشی جمهوری اشرف غنی در سال 2021، خط ثابت بسیاری از حکومتها در افغانستان، مهندسی قومی و تمرکز قدرت در دستان حلقههای پشتونمحور بوده است. در برابر این سیاست، اقوام بومی خراسان زمین، بهویژه تاجیکها و هزارهها، ازبکها بارها با ابزار مقاومت فرهنگی، مدنی و نظامی پاسخ دادهاند.
(1880–2021) محور نخست: جدول تطبیقی سیاستهای پشتونمحور
| دوره | رهبر | سیاستهای محوری | ابزار اجرایی | پیامدها |
| 1880–1901 | امیر عبدالرحمان | کوچ اجباری هزارهها و تاجیکها، اسکان قبایل پشتون در شمال | ارتش، مالیات، تیغ و تبعید | نسلکشی هزارهها،
پشتونسازی شمال |
| 1919–1929 | امانالله خان | تحمیل زبان پشتو، تشکیل نهادهای فرهنگی پشتونی | مدارس، مطبوعات | مقاومت علما و خیزشهای منطقهای |
| 1930–1973 | نادرخان و داوود | پاکسازی فرهنگی-اداری از غیرپشتونها، تمرکز قدرت در کابل | ارتش، قانون، آموزش و پرورش | بهحاشیهراندن اقوام شمال و مرکز |
| 1978–1992 | ترهکی، امین، نجیب | ملیگرایی چپگرای پشتون، بهره برداری از قومیت | حزب خلق، ارتش خلقی | مقاومت سنگین مناطق فارسیزبان |
| 2001–2021 | کرزی، غنی | تقویت قبیلهگرایی با ابزار جمهوریت، تصفیه ادارات از غیرپشتونها | دستگاه امنیتی، تقلب انتخاباتی | بحران مشروعیت، زمینهسازی بازگشت طالبان |
محور دوم: نگاهی تطبیقی به مقاومت تاجیکها و هزارهها در برابر سلطه قبیلهای
1 ــ میرمسجدی خان (قرن 19)
ــ مقاومت علیه تصفیه قومی عبدالرحمان خان در اندراب
ــ ابزار: جنگ چریکی، حمایت مردمی
ــ سرنوشت: شکست نظامی، اما الهامبخش مقاومتهای آینده
2 ــ خیزش هزارهها (1891–1893)
ــ مقابله با نسلکشی و مالیات مضاعف
ــ ابزار: بسیج محلی، اتحاد قبایل مرکزی
ــ پیامد: قلع و قمع شدید، اما حفظ هویت قومی تا امروز
3 ــ حبیبالله کلکانی (1929)
ــ قیام علیه پادشاهی امانالله خان و اشراف درباری
ــ ابزار: بسیج مردمی، استفاده از نیروی تاجیکان فقیر کابل و شمالی
ــ دستاورد: تصرف کابل و پادشاهی کوتاه مدت، اما سرکوبشده توسط نادرخان
ــ اهمیت: نخستین تاجیک در مقام پادشاهی؛ نماد خیزش فرودستان علیه تبعیض قبیلهای
4 ــ جنبش صدیق خان بدخشی (اوایل قرن 20)
ــ مخالفت با تمرکز قدرت در کابل
ــ ابزار: مقاومت نظامی و فرهنگی
5 ــ احمدشاه مسعود (1979–2001)
برجسته ترین نماد مقاومت ملی تاجیکان در برابر کمونیسم، طالبان و القاعده
ابزار: جهاد مردمی، دیپلماسی منطقهای، اتحاد ملی
پیامد: تشکیل دولت مؤقت، حفظ حیات سیاسی شمال افغانستان
مقاومت دوم پنجشیر (2021–اکنون)
فرماندهی احمد مسعود و علی میثم نظری در برابر طالبان پشتونمحور
ابزار: جنگ چریکی، تبلیغات رسانهای، انسجام فرهنگی
نتیجهگیری:
سیاستهای پشتونمحور در افغانستان نهتنها ساختار دولت را از عدالت تهی کرده، بلکه موجب بیاعتمادی تاریخی و انفجارهای پیدرپی اجتماعی شده است. در برابر این سیاست، مقاومت اقوام بومی مانند تاجیکها ، هزارهها وازبکها نه از سر نفرت، بلکه بهمثابه واکنشی طبیعی به انحصار قدرت و تحقیر تاریخی شکل گرفته است. آیندهی پایدار این سرزمین تنها در گرو پذیرش عدالت قومی، مشارکت برابر و بازگشت به مفهوم شهروندی بهجای قومگرایی است.
قومگرایی و برتریجویی قومی یکی از بحرانهای جدی و تاریخی افغانستان است که ریشه در ساختار سنتی قبیلهای، دولتسازی ناقص، و سیاستهای تبعیضآمیز گذشته دارد. در طول تاریخ، دولتها اغلب نماینده یک قوم خاص بودهاند و اقوام دیگر به حاشیه رانده شدهاند. این روند در دهههای اخیر با استفاده ابزاری از قومیت توسط احزاب سیاسی، رسانههای تفرقهافکن و توزیع ناعادلانه قدرت و منابع شدت یافته است.
پیامدهای این بحران شامل ضعف وحدت ملی، افزایش خشونت، بیاعتمادی اجتماعی، مهاجرت نخبگان و مانع شدن توسعه کشور بوده است. برای نجات افغانستان از این بحران، نیاز به یک پروژه ملی و همهجانبه داریم.
راهحلها شامل ساخت هویت ملی فراگیر، اصلاح نظام آموزشی برای آموزش همپذیری، ایجاد ساختار سیاسی عادلانه و غیرمتمرکز، گفتوگوی بینقومی، اجرای عدالت انتقالی، حمایت از رسانههای ملیگرا، و فعالسازی جوانان و جامعه مدنی است.
نجات افغانستان در گرو پذیرش تنوع قومی و مدیریت عادلانه آن است، نه در انکار یا برتریطلبی. تنها با وحدت در کثرت میتوان آیندهای صلحآمیز، باثبات و پیشرفته برای افغانستان ساخت.