اوزبیک از دو کلمه جداگانه تورکی ترکیب یافته است: اوز = خود و بیگ= بزرگ قوم, صاحب اختیار و همچون کلمات مشابه المعنی که قیاسآ معنی مرکب آن (خود اختیاردار, خود بزرگ قوم و امثالهم میباشد.
به تصور بنده آنچه که در معنی این کلمه نهفته است ویا به عباره دیگر ضمیر معنی این کلمه مرکب, یکنوع ابراز خوداردیت و خود استقلالیت است و تآکید میکند که تابع غیر بوده نمیتواند ویا تابعیت غیر را نمی پذیرد.
گیورگی ورنادسکی تاریخدان امریکائی روسی الاصل (۲۰ اگست ۱۸۸۷ – ۱۲ جون ۱۹۷۳) در اثر خود بنام ” مغول و روس ” مینویسد: اسم
Узбек (Özbäg)
به معنی صاحب خود
(maître de sa personne)
یعنی انسان آزاد میباشد
ورنادسکی مینویسد: درین صورت اگر کلمه اوزبیک را اسمی برای یک ملت نظر اندازیم پس معنی آن “ملت انسانهای آزاد” تعریف میگردد.
Savelov P. C.
سویلوف پی اس نویسنده کتاب (اوزبیک های بخارا – سال ۱۸۳۰) تقریبآ نظر مشابه با ورنادسکی دارد و میگوید معنی اوزبیک یعنی ( خود بالای خود آقا و بادار) میباشد
تاریخ نویس اوزبیک ایرماتوف م در اثر خود بنام ” تکوین عرقی و تشکیل اجداد خلق ازبیک – تاشکینت اوزبیکستاان ۱۹۶۸″ تصور میکند که کلمه اوزبیک” مآخوذ از نام قبیله تورکی “اوزوب” است و بعدآ هم در ارتباط به همین موضوع در پاورقی “اوغوز” ها را تشریح میکند که آنها در تشکیل اتنیکی اقوام تورکمن, تاتار کریمیا, ازبیک های خوارزم, تورک های اناتولی یا عثمانی, تورک های میسحیتین, تورک های گاگاوز و آذربایجانی ها سهیم بودند.
درحالیکه بنده پیچیدگی این گره را باز نتوانستم اما اشتقاق کلمه ازبیک از نام قبیله تورک بنام “اوزوب”در هیچ جای دیگری دیده نشده و به نظر میآید که این تصور خیلی ضعیف و بدون مدرک مقنع است
صورت تحریر “اوزبیک” اگر با الفبای عربی یا الفبای سرلیک یا لاتین وقتی میتواند صحیح تلقی شود که افاده اصل معنی را بکند.
در بین تمام صورت تحریر ها اعم از عربی, سرلیک و لاتین منبع ایکه ایران ارایه میکند و در حلقات رسمی افغانستان نیز مآخذ قرار میدهد (ازبک) کاملآ نادرست, غلط و بی معنی بوده و احساس میشود که درینجا یک تحریف آگاهانه کلام صورت گرفته باشد.
این صورت تحریر هیچگونه معنی و مفهوم را افاده نمیکند اما درست نوشتن این کلمه همانا (اوزبیک) است که عرب ها ” أوزبِک ” به کسر ب,
اویغورها ئۆزبېک وشکل سرلیک ویا لاتین این کلمه مرکب
Ўзбек, yzbek, Oʻzbek, Özbək, Öz Beg, uzbek و Үзбәк
نوشته شده است.
کلمه “اوزبیک” به صفت اسم شخص از زمانه های دور مروج بوده است
نویسنده سوری و فرمانده لشکر حسام ابن منقض (۴ جولای ۱۰۹۵ – ۱۱۸۸ متولد “شیزر” شهر شمالی سوریه) در کتاب خود بنام “تنویر” حوادث دوران سلجوقی ها را دنبال میکند و مولف یادآور میشود که یکی از فرماندهان اردوی همدان که موصل “عراق ” را اداره میکرد , “امیر اوزبیک” بود
از قول دولتمدار و وقایع نگار رشیدالدین ( تولد ۱۲۴۷ در همدان وفات ۱۸ جولای ۱۳۱۸ در تبریز) آخرین حکمروای سلسله تورک ها که در تبریز حکومت کرد, “ازبیک مظفر ۱۲۱۰ – ۱۲۲۵” نام داشت
یکی از فرماندهان جلال الدین خوارزمشاه که در سال ۱۲۲۱ اردوی خوارزمشاهی را در افغانستان امروزی سوق داد “جهان پهلوان اوزبیک تایی” نام داشت.
مطابق به نوشته الن جی. فرانک و پیاتر ب گولدن
(Allen J. Frank و Peter B. Golden)
از یونیورسیتی کامبریج, نام “ازبیک” به صفت اسم شخص قبل از اوزبیک خان در دشت قبچاق در صفحه تاریخ ظاهر گردیده است.
منابع:
۱ – شخصیت اوزبیک خان
۲ – براقچی خاتون
۳- فرماندهان مشهور جهان
۴- اوزبیک, خان آلتین اوردو
۵ – شورای مفتی تاتارها (ازبیک خان
۶- اوزبیک ها قصر نشینان تورک ها
۷- ازبیک ها, سوالات و جوابات
۸ – افسانه ها و واقعیت های آلتین اوردو
۹ – اردوی نهگی ها
۱۰ – ویکپدیا به زبانهای اوزبیکی, آذری, تورکی, عربی,هالندی و روسی از نظر دور نیست
داکتر همت فاریابی
