آزادی عقیده وحکم ارتداد در اسلام

همانگونه که از عنوان فوق دانسته می شود، مسالۀ مورد بحث دارای دو بخش است:

بخش اول، عموماً بستگی به آزادی عقیده وبه ویژه به آزادی عقیده پیش از پذیرش اسلام دارد. در چنین حالتی هیچ اشکالی در آزادی اعتقاد وپذیرش هر دین وآئینی دیده نمی شود. به این معنی که هر کسی خواه یهودی باشد یا نصرانی ویا مجوسی می تواند به باورهای دینی خویش پاپند باشد ودر میان مسلمانان زندگی کند بدون اینکه کسی او را مجبور به ترک دین وآئین اش نماید. وتاریخ اسلام گواه براین واقعیت است، چنانچه که تمام پیروان ادیان ونحله ها که پیش از اسلام در جوامعی که توسط مسلمانان فتح گردید بود بر آئین خویش باقی ماندند وکسی هم مزاحم آن ها نشد وتاکنون هم چنین است.

هرگاه این حق برای غیر مسلمانان ثابت باشد برای مسلمانانی که دارای باورهای گوناگونی اند ودر دائرۀ اسلام قرار دارند، این حق از باب اولی ثابت خواهد بود. طوریکه درتاریخ اسلام فرقه های کلامی زیادی وجود داشتند که پیرامون موضوعات متعددی با هم اختلاف داشتند وهر ازگاهی به بحث وگفتگو باهمدیگر می نشستند وگاهی بحث های شان شدت وحدت بیشتر به خود می گرفت، اما هیچ یک ازعلما به منع گروهی ویا عقیده ای فتوا ندادند، واینکه در برخی موارد تجاوزها واذیت هایی از برخی گروه ها بالای دیگران بخاطر عقیده وباورهایشان صورت گرفته اینگونه برخوردها براساس فتوا یا رأی علما انجام نپذیرفته است، بلکه نتیجۀ تعصب عوام الناس بوده ویا برخی از زمامداران برای استفاده های سیاسی به این اختلافات دامن زده وباعث بوجود آمدن فتنه در میان مسلمین گردیده است. چنانچه در حادثۀ فتنۀ خلق قرآن، امام احمد بن حنبل مورد اذیت وآزار حکومت وقت قرار گرفت وابن جریر طبری برای اين كه امام احمدبن حنبل را محدث می دانست تا فقیه و در مسائل اختلافی فقهي به رأیش وقعی نمی گذاشت مورد غضب پیروان متعصب امام احمد بن حنبل قرار گرفت وفقهای مالکی مورد غضب “عبیدی ها” و سپس در سالهای نخستین حکومت “موحدین” قرار گرفتند.

بخش دوم، قضیۀ آن عده از اشخاصی است که با ارادۀ خویش به اسلام می گروند سپس مرتد می شوند که در ذیل به این مساله به طور مفصل خواهیم پرداخت.

قضیۀ ارتداد ومجازات مرتد از جمله مسائل دشوار در فقه اسلامی به حساب می آید؛ چنانچه فقه قدیم این دشواری را با روش متداول آن عصر ومطابق اوضاع واحوال آن زمان وجو سیاسی حاکم آن روز حل وفصل نمود. اما از فقه نوین متوقع است تا بیشتر از گذشتگان در این زمینه بحث کرده ورأی واجتهاد خویش را بیان دارد. واین چیزی است که صورت گرفته اما بنابر ترس وهراسی که بخاطر اجماع ویا شبه اجماع علمای گذشته که قائل به قتل مرتد اند، این مساله به طور واضح برای همگان بیان نشده است.

پیش از اینکه دیدگاهم را در این مورد بیان کنم، به توضیح برخی از قضایا در ذیل می پردازم تا پیش درآمدی برای فهم ودرک موضوع مورد بحث ما باشد:

1-قرآن کریم در چندین جا از ارتداد ومرتدین نام برده بدون اینکه مجازات دنیوی ای در زمینه بیان کند. ازجمله خداوند می فرماید:” وهرکس از شما که از دينش برگردد و در حال کفر بميرد، پس اعمالشان در دنيا و آخرت تباه شده و ايشان اهل دوزخ اند و در آن براي هميشه خواهند ماند”(بقره:217). ودر جاي ديگر می فرماید:”شيطان اعمال کساني را که بعد از آشکار شدن راه هدايت مرتد شدند و بازگشتند، در نظرشان بياراست و در گمراهي نگاهشان داشت”(محمد:25).

واین را نیز می دانیم که قرآن کریم در ارتباط به جنایت هایی که از منظر اسلام خطر آن ها کمتر از ارتداد است مجازات هایی ذکر کرده است مانند: مجازات قتل، دزدی، زنا وحرابت، پس چگونه در ارتباط به مجازات مرتد – در حالیکه از آن چندین بار یادآوری نموده – چیزی نگفته وهمواره از مجازات اخروی سخن زده است؟ آیا سکوت قرآن از مجازات دنیوی مرتد گویای این حقیقت نیست که ارتداد، مجازات دنیوی ندارد ویا اینکه امر آن با جنایت های دیگری که در قرآن برمجازات های آن ها تصریح شده متفاوت است؟

2-آنچه در تاریخ وروایات، ثابت وهویداست این است که ارتداد از اسلام یکی از روش های بازی کردن با دین وجنگ روانی به راه انداختن بود که کفار برای متزلزل ساختن مسلمانان وایجاد فتنه واضطراب در میان پیروان دین مبین اسلام به چنین ترفندهایی دست می زدند تا از این طریق بر پیکر دعوت اسلامی لطمه وارد کنند وقرآن کریم نیز این روش ماکرانه آن ها را هویدا کرد واز چهرۀ طراحانش پرده برداشت. خدواند می فرماید:” و گروهي از اهل کتاب گفتند: به آنچه به مومنان نازل شده است اولِ روز ايمان بياوريد و در پايان روز به آن کافر شويد تا شايد آنها از دينشان برگردند”(ال عمران:72). وقرآن کریم از روش منافقین در این زمینه چنین حکایت می کند:”هرگاه با کساني که ايمان آورده اند روبرو شوند، مي گويند: ما ايمان آورده ايم، و چون با شيطان هاي خود خلوت گزينند، مي گويند:ما با شما هستيم، بي گمان ما مسخره کنندگان هستيم”(بقره:14) وهمچنان می فرماید:”هر آينه خداوند آنان را که ايمان آوردند سپس کافر شدند و باز ايمان آوردند ، سپس کافر شدند و به کفر خويش افزودند نخواهد آمرزيد و به راه راست هدايت نخواهد کرد”(نساء:127).

3-برخی از احادیث ورویدادهای تاریخی ای که در این زمینه وارد شده پرده از جنبۀ دیگر جنبش ارتداد در صدر اسلام بر می دارد. ارتداد در آن روزها تنها خروج از دین به دین دیگر، ویا تنها تغیير دراندیشه وباورهای دینی نبود بلکه ارتداد یعنی انتقال از صف اسلام به صف دشمنانش واز لشکر اسلام به لشکر کسانی که در برابر اسلام ایستاده بودند، بود. واین چیزی است که برخی از روایات صحیح نبوی به آن اشاره کرده است. در روایت بخاری ومسلم وترمذی از عبدالله ابن مسعود آمده است که رسول خدا گفت:«لا يحل دم امرئ مسلم يشهد أن لا إله إلا الله وأني رسول الله إلا بإحدى ثلاث؛ النفس بالنفس, والثيب الزاني, والمارق لدينه التارك للجماعة».

“خون هيچ مسلمان كه شهادت به وحدانيت خدا وگوهای دهد که من پیامبر خدا هستم حلال نيست مگر سه گروه: قاتل، زانى محصن، و آن كس كه دين خود را رها كند و از جماعت مسلمين بيرون رود”.

آنچه که در این حدیث قابل تأمل است این است که این حدیث تنها به خارج شدن از دین اکتفا نکرده بلکه علاوه بر ارتداد، ترک جماعت مسلمانان را نیز افزوده است. واین زیادت (التارک للجماعه) بدون فائده نبوده وبر حکم آن نیز تاثیرگذار است.

مفارقت ویا خروج از جماعت، به معنی سرکشی وبغاوت ومحاربه به حساب می آمد. وگاهی مرتدین به جبهۀ دشمنی که در حال جنگ با مسلمانان بود می پیوستند. واین چیزی است که صریحاً در روایت های دیگر این حدیث وارد شده است. ابوداوود ونسائی از عائشه روایت می کنند که رسول خدا گفت:« لا يحل دم امرئ مسلم يشهد أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله إلا بإحدى ثلاث رجل زنى بعد إحصان فإنه يرجم ورجل خرج محاربا لله ورسوله فإنه يقتل أو يصلب أو ينفى من الأرض أو يقتل نفسا فيقتل بها ».

“خون هيچ مسلمان كه شهادت به وحدانيت خدا و نبوت پيامبر اسلام مى دهد حلال نيست مگر سه گروه: زانى محصن، که سنگسار می شود و آن كس كه دين خود را رها كند وبه محاربه با خدا ورسول برخیزد او کشته ویا به دار آویخته ویا تبعید می گردد ویا قاتل، که در برابر مقتول کشته می شود “.

ودر روایت نسائی وطحاوی در مشکل الآثار ازعائشه روایت شده که :”… أو رجل يخرج من الإسلام ليحارب الله عز وجل ورسوله فيقتل أو يصلب أو ينفى من الأرض”.

“… یا مردی که از اسلام خارج می شود وبا خدا ورسولش به جنگ بر می خیزد، این شخص کشته می شود ویا به دار آویخته می شود ویا تبعید می گردد”.

این روایت ها همگی “مقیِّد” ومبين روایت هایی اند که قتل مرتد در آن ها “مطلق” وبدون قید وارد شده است. واین تقییدات وزیادت ها همه اش صحیح اند ودر نفس موضوع وارد شده اند.

ادله واوضاع واحوال گذشته اجمالاً به این تاکید دارد، ارتدادی که به آن مرتد کشته می شود – چنانچه که از احادیث وآثار وارده در این موضوع دانسته می شود- همان ارتداد مرکب است، یعنی ارتداد به اضافۀ محاربت ویا توطئه در برابر حکومت وجامعه اسلامی. واینگونه ارتداد است که به جنگ ونفاق وتلاعب به دین وطغیان علیه مسلمین می انجامد.

با در نظرداشت سخنان فوق می توان اذعان کرد که مجازات “ارتداد مرکب” را نمی توان از باب حدود تلقی کرد بلکه این مجازات را می توان از باب تعذیر ویا سیاست شرعی ویا تصرف حکومت بر اساس مصلحت دانست. وبرخی اوقات دراینگونه ارتدادها مجازات حرابت تطبیق می گردد چنانچه حدیث عائشه که قبلاً ذکرگردید بیانگر این حکم بود. وتمام این مسائل بر اساس وضعیت حکومت اسلامی ووضعیت مسلمانان از نگاه قوت وضعف  واستقرار ویا فتنه و…واز نگاه اعمالی که همراه با ارتداد صورت می گیرد وخطرهایی که شخصیت دولت اسلامی را تهدید می کند نیز سنجیده می شود.

اما ارتداد “غیرمرکب” یا بسیط ویا مجرد به ارتدادی گفته می شود که شخص با اختیار خویش از دین خارج می شود خواه این سخن را به زبان آورد یا خیر.(اما در پی توطئه ونفاق افگنی وخیانت به دولت وجامعه اسلامی نیست) اینگونه ارتداد آن ارتدادی نیست که در قرآن وسنت از ان یاد آوری شده است، فلذا به باور من اینگونه ارتداد مشمول مجازات “مرتد مرکب” نیست. بلکه اینگونه ارتداد مشمول به نصوص ودلائل دیگری است که واضح ترین آن ها قول خداوند است که (لا اکراه فی الدین)” در قبول دين هيچ اكراهى نيست”.

این آیت به طور قاطع وشامل حکم می کند که مجالی از اکراه در دین نیست ودین بر اساس اکراه قائم نمی شود واکراه درآن نفعی هم ندارد؛ برای این كه دين و مذهب با روح و فكر مردم سر و كار دارد و اساس و شالوده اش بر ايمان و يقين استوار است خواه و ناخواه راهى جز منطق و استدلال نمى تواند داشته باشد، واین واقعیتی است که برهمه هویدا وآشکار است. وخداوند هم در این زمینه می فرماید:” اما خداوند ايمان را در نظرتان گرامي داشته است و آن را در دلهايتان آراسته است ، و كفر و نافرماني و گناه را در نظرتان زشت و ناپسند جلوه داده است، فقط آنان(كه داراي اين صفات هستند ، يعني ايمان در نظرشان محبوب و مزيّن، و كفر و فسق و عصيان در نظرشان منفور و مطرود است) راهيابند وبس”(حجرات:7). وچنانچه در حدیثی از پیامبر آمده است که می فرماید:” به پروردگاري خدا، و دين اسلام، و پيامبري محمد – صلى الله عليه وسلم – خشنودم”. اکراه را راهی بر باورهای درونی نیست وجز اجبار چیز دیگری را به ارمغان نمی آورد.

اگر اکراه راهی برای مداخله در قبول دین می داشت ومردم را به زور داخل دین می کرد ویا به زور بر دین نگه می داشت، هر آیینه خداوند خود چنین کاری را انجام می داد؛ برای اینکه ذات باری تعالی توانای حقیقی بر اکراه است واوست که انسان ها را هدایت می نماید ویا دلهای شان را به سوی کفر سوق می دهد وتوانای حقیقی هم از آن اوست که همۀ انسان ها را به سوی خویش بکشاند، اما به مقتضای حکمتش چنین کاری را انجام نمی دهد چنانچه خود می فرماید:”اگر پروردگارت مي خواست، تمام مردمان كرۀ زمين جملگي (به صورت اضطرار و اجبار) ايمان مي آوردند (امّا ايمان اضطراري و اجباري به درد نمي خورد). آيا تو (اي پيغمبر !) مي خواهي مردمان را مجبور سازي كه ايمان بياورند؟”( اين كار نه صحيح و سودمند است و نه از دست تو ساخته است) (يونس:99). “بگو براى خدا دليل رسا (و قاطع) است (بطورى كه بهانه اى براى هيچكس باقى نمى گذارد) اما اگر او بخواهد همۀ شما را (از طريق اجبار) هدايت مى كند(ولى چون هدايت اجبارى بى ثمر است اين كار را نمى كند) (انعام:149) “اگر خدا مي خواست( كه او را به يگانگي بپرستند، ايشان را با قدرت و قوت خويش وادار به اين كار مي كرد و از خود اختياري نمي داشتند، وهرگز) شرك نمي ورزيدند (وليكن آنان را به خود واگذاشته است تا به اختيار نه به اجبار راه يزدان يا راه شيطان را در پيش گيرند) و ما تو را مراقب( اعمال و مسؤول افعال ) ايشان نكرده ايم و ما تو را مكلّف نساخته ايم كه احوال آنان را اصلاح و امور ايشان را روبراه سازي”(انعام:107).

وقتیکه خداوند مردم را مجبور به ایمان به خویش نکرده در حالیکه مالک ظاهر وباطن همگان اوست وبرای پیامبرش هم اجازه اجبار کسی را نداده همانگونه که می فرماید:” پس تذكر ده تو فقط تذكر دهنده اى. تو مسلط بر آنها نيستى كه مجبورشان (بر ايمان) كنى”(غاشیه:22)” آيا تو (اي پيغمبر !) مي خواهي مردمان را مجبور سازي كه ايمان بياورند؟”(یونس:99).

پس چگونه متولیان امور مسلمین را امر کند که برای ایمان ویا باقی ماندن در دین اسلام کسی را مجبور کنند ویا اگر کسی از آن خارج شد زیر فشار قتل وی را به اسلام برگردانند؟!

نویسنده:پروفسور احمد الریسونی

برگردان به فارسی:احمدذکی “خاورنیا“