نگاهی به زمانه و کارنامه‌ ندای خلق

به پندار من، پس‌ماندگی جامعه، سطح پایین سواد و پیش از همه سرشت نظام استبدادی، پاره‌ی از سنت‌های ناپسند و عادت‌های مضر را در جامعه ایجاد کرده کـه گروه‌های وسیعی از مردم به آن باور داشتند و دارند. این باورهای خرافی به مثابه‌ی نیروی سخت‌جان، بازدارنده‌ی مدرنیزاسیون و رشـد جامعه هستند. ندای خلق مردم را به ترک خرافه‌پسندی ترغیب کرده است. در ندای خلق می‌خوانیم: «از چندی است که در سرخرود ننگرهار عمارتی به نام موی مبارک ساخته شده است… از نقطه نظر ایجابات مدنی ما به تعمیر مکتب محتاجیم و یا به ساختن زیارت‌های جدید برای گمراه ساختن مردم. حالت امروزی ما شرم‌آور است….»۱

نامه‌های وارده به دفتر ندای خلق روح انتقادی دارند. فرستادن نامه‌ به دفتر نشریه از یک‌سو بیانگر رابطه‌ی خواننده با روزنامه است و از سوی دیگر از باور و اعتماد خواننده نسبت به نشریه سرچشمه می‌گیرد. از لابلای نامه‌های رسیده دیده می‌شود که دست‌اندرکاران ندای خلق، از اهمیت نامه‌های مردم آگاه بودند.

یکی از شیوه‌های شناخته‌شده برای اعتراض علیه دشواری‌ها و نابه‌سامانی‌های اجتماعی کاریکاتور، طنز و مناظره است. ندای خلق با راه‌اندازی طنز، چاپ کاریکاتور و دیالوک از این شیوه‌ی اعتراض بهره برده است. ندای خلق به‌خاطر اعتراض به سانسور، بخش پایانی بعضی از مقاله‌های انتقادی نسبت به دولت را سفید گذاشته و نوشته: «ممکن است انتقاد‌تان موجب زندانی شدن نویسنده شود»، که خود پرمفهوم و پرمعنی است.

از لابلای صفحه‌های نشریه دیده می‌شود که ندای خلق، تحولات ایران را با دقت دنبال کرده و رویدادهای ان را بازتاب داده است. ندای خلق از جمله نوشت: «… با روی‌کار آمدن حکومت دوکتور محمد مصدق که یکی از نمایندگان حقیقی قوم و یک فرد با ناموس و ملت‌خواه است، امید است در ایران برای چندی دیگر این سیاست‌های [استعماری] عملی شده نتواند…. ایران ملت دوست وهمسایه ما بوده و یا به عباره دیگر برای یک افغان منور ایران به مثابه‌ی وطن ثانوی عزیز است»۲  اما آنچه به بحران ایران تعلق می‌گیرد، ندای خلق آن را ناشی از ملی شدن صنعت نفت و تحریکات انگلیس می‌داند و امید می‌کند که ایران ار این بحران کامیاب بدر شود.

در یازدهم سرطان ١٣٣٠خ به جان دوکتور محمودی سوء‌قصد شد، اما محمودی جان به سلامت بدر بُرد. صدیق فرهنگ نوشت: «در سال ١٩۵١م … حسن شرق، دوکتور محمودی را که در شورا علیه محمد داود خان سخنرانی نموده بود، اختطاف کرده و می‌خواست از بین ببرد، اما موفق نشد و محمودی نجات یافت.»۳
شماره‌ی ۲٩ ندای خلق، مرام‌نامه‌ی حزب خلق را در ٢۴ ماده، همراه با واکنش‌ها در رابطه به ترور نافرجام دوکتور محمودی نشر کرده و به‌نظر می‌رسد که جای و وقت برای ارایه سایر مطالب وجود نداشته است. شماره‌ی ۲٩، ندای خلق آخرین شماره‌ی نشریه است.

در ٩ جوزا ١٣٣٠ خورشیدی، سال سوم شورا افتتاح شد. ندای خلق، نکاتی اساسی جریان‌ جلسه‌های عمومی شورا را نشر کرده. ١٧١ عضو شورا به سه دسته تقسیم شده بودند: اپوزیسیون دولت، هواداران دولت و بی‌طرف‌ها.

دوکتور محمودی در جلسه‌ی عمومی ٢ سرطان ١٣٣٠خ، شورا سخنرانی انتقادی، همه‌جانبه و مفصل کرد که در ندای خلق نشر شده. محمودی از جمله گفت: «… در مملکت ما کارمندان دولت قطعا به رای عامه و وکلای قانونی خلق احترام قایل نبوده…. در ۲٠ سال [از به قدرت رسیدن محمد نادرشاه]… برای تربیه جنگل، چراگاه و زراعت کدام اقدام موثر و مفیدی نشده… با پلان‌های… خود خلق را برهنه و فقیر گردانیده، قلوب مردم را جریحه‌دار و مملکت را جهنم ساخته‌اید و در بیست سال… ناکام مطلق بوده‌اید، آیا بازهم از ملت اعتماد و برای آزمایش موقع می‌خواهید؟ … شما اعتماد خود را نزد ملت باخته‌اید… از دست شما کاری ساخته نیست…. نمایندگان شما در خارج اشخاص نااهل و نالایق بوده… این‌همه ثروت و جاه و جلال را بکدام استحقاق و این چوکی‌های مورثی را بکدام لیاقت گرفته‌اید… نمی‌توانیم با وزرای که طرف اعتماد ما و ملت نیستند حرف بزنیم، اما چون به شاه عزیر خود… وفادار و دوست بوده… از رییس شورا درخواست می‌کنیم که عرایض ما را به حضور شاهانه تقدیم فرمایند، تا اعلی‌حضرت همایونی امر فرمایند یک کابینه‌ی مسوول و طرف اعتماد وکلا به روی‌کار آید …»۴

با ختم بیانیه محمودی، غلام حضرت وکیل کاپیسا گفت: «… این‌ها غرض دارند و تبلیغاتی که در پارلمان می‌کنند از روی اغراض شخصی است… از منابع خارجی ریشه می‌گیرد….»۵

از لابلای گزارش‌های پارلمانی به روشنی دیده می‌شود که ندای خلق جانبدار مبارزه‌ی قانونی، مسالمت‌آمیز، پارلمانی و نظام شاهی مشروطه است. به‌رغم این‌که مبارزه‌ی پارلمانی در کشور ما پیش از دوره‌ی هفتم شورا پیشنه‌ی ندارد، به گمان من فرکسیون پارلمانی ندای خلق به خوبی از اهمیت مبارزه‌ی پارلمانی به‌عنوان یکی از اشکال مبارزه‌ی سیاسی آگاه بود و از تربیون پارلمان برای افشای سیاست‌ها و کارکردهای ضد مردمی حکومت، دفاع از منافع مردم و بسیج آن‌ها از شعارهای‌ملی و ترقی‌خواهانه و پیاده کردن نظام شاهی مشروطه و کوتاه کردن دست بیکانگان از کشور استفاده کردند.

اما اعمال حکومت در درون شورا و بیرون شورا سیاست تهدید، ارعاب، اتهام‌زنی را در برابر فرکسیون و نشریه‌یی ندای خلق پیش گرفتند و از همان حربه‌ی کهنه‌ی اتهام «اغراض شخصی»، «از منابع خارجی ریشه می‌گیرد»، استفاده کردند.

از لابلای گزارش‌های شورا اشکار می‌شود، که کم‌‌تجربگی و بی‌نظمی در کار شورا برجسته است. بسیاری سخنرانی‌ها پراکنده و بی‌ارتباط بودند. بخشی از سخنرانی‌ها با زبان تند، شعارگونه، غیرعملی حتا تحریک‌آمیز مطرح می‌شدند. من کم‌تر به سخنرانی تحلیلی و ارایه پیشنهادهای سازنده و بدیل بر ‌خوردم. شورا بر پایه‌ی برنامه‌ی احزاب سیاسی به‌وجود نیامده بود. کشمکش‌های غیرضروری وکلا زمان را هدر داد و در بعضی مورد کارها را فلج کرد.

سخن فرجام این‌که: به باور من، خط اندیشه‌ی و برنامه‌ی ندای خلق، بیشتر اصلاح‌طلبانه بود. مساله محوری اندیشه‌ی سیاسی آن، تحول در نظام سیاسی، برپایی حکومت دموکراسی، برگزاری انتخابات آزاد در راستای تاسیس یک پارلمان پاسخگو و آزادی بیان بود نه براندازی دولت. انتخابات، پارلمان و روزنامه در نفس خود پدیده‌های هستند که از آشنایی با غرب آمده است. ندای خلق، این پدیدها را به‌عنوان ابزار مناسب و موثر برای آگاهی بخشیدن مردم از اندیشه‌های نوگرایانه و پیاده کردن روند عصری‌سازی به‌کار بُرده است. اگر در دوران امیرامان‌الله اندیشه‌ی نوگرایی و عصری‌سازی بیشتر توسط نخبگان دیوان‌سالار از بالا پیش کشیده ‌شد، اما در این برهه بیشتر این اندیشه‌ها توسط نخبگان جامعه از پایین مطرح شد. کوشش‌های ولو اندک در جهت هم‌گرایی نیروهای تحول طلب صورت گرفت. در این میان ندای خلق در رویارویی حاکمیت خودسر که هر مهره‌ی آن قانون بود و تابعیت از قانون را بر نمی‌تایبد، قانون‌گرایی را برای همه مطرح کرد و قلب استبداد را نشانه رفت.

بازبینی و بررسی انتقادی اندیشه‌ی سیاسی که در لابلای صفحه‌های ندای خلق مطرح شده، با اتکا به روشی علمی کاریست با ارزش و ضرور. این امر امکان می‌دهد که رویکرد جامعه در آن برهه با اندیشه‌ها‌ی سیاسی مطرح، روشن شود و در یافتن پاسخ به این پرسش که چرا پس از یک دوره کوتاه و نسبی «آزادی‌های نیم‌بند»، «فضای نیمه‌باز» … در میهن ما دامن آن پرچیده می‌شود، روزنه‌های کوچک روشنی بسته می شود؛ بازهم تاریخ (چه تراژدی و چه کمیدی) تکرار می‌شود…، کمک رساند. این امر زمانی ممکن می‌شود که زبان گفتگو را همه پذیرا شوند.

به باور من، یکی از درس‌های ندای خلق اینست که بافت جامعه‌ی بسته و تک صدای افغانستان، بسیار سخت‌جان است و شتاب‌زدگی و اراده‌گرایی شماری از روشنفکران آن برهه در آوردن تحول بنیادی را برنتافت، بنا به اجبار و ناچار عنصر تدریج را در تحول فکری، اجتماعی و فرهنگی جامعه‌ بایستی پذیرفت.
به پندار من، سایه‌ای کمی‌تجربه، فضای استبدادزدگی، نبود فرهنگ دموکراتیک و نهادهای مدنی بر شانه‌های ندای خلق سنگینی می‌کرد. نوشته‌های نظری (تیوریک) و انتقادی بیشتر نسبت به نوشته‌های تحلیلی به چشم می‌خورد. شماری از نوشته‌ها بیش از یک ستون نیستند. نثر نشریه، فارسی متعارف و معیاری کابل است. نثر قابل فهم و ساده، زمینه‌ی نفوذ ندای خلق را در میان گروه‌های با سواد و کم‌سواد افزایش داد.

دولت وقت افغانستان، فزونی نقش و تاثیرگذاری ندای خلق را به حال خود، مضر تلقی کرد و از آشنا شدن مردم با اندیشه‌های نوگرایی و آگاه شدن آن‌ها از وضع کشور و تحولات کشورهای همسایه، به‌ویژه تحولات ایران که محدود شدن صلاحیت‌های شاه را در پی داشت، نگران شد. بنابراین، تصمیم گرفت کـه انتشار ندای خلق را همراه با سایر جراید غیرحکومتی برای همیشه ببندد.

در صفحه‌های ندای خلق، علاوه بر دوکتور محمودی، شماری از نویسندگان قلم زدند، از جمله: میرغلام محمد غبار؛ سید محمد دهقان؛ محمد‌نعیم شایان؛ محمد ابراهیم خلیل؛ گل‌پاچا الفت؛ ولی‌احمد عطایی؛ معمارزاده؛ محمد حیدر ژوبل؛ غلام‌حضرت کوشان؛ سعدالدین بهاء؛ حیدرعلی پیکار؛ سید احمدشاه هاشمی؛ رحیم غفوری؛ ع. نیسان؛ غلام حسن صافی؛ کبیرعرفان؛ حسین نهضت؛ محمد ابراهیم عباسی؛ عبدالحمید یوسفزی؛ غلام‌علی پنجشیری؛ میراسمعیل مسرور نجیمی؛ انگار؛ عبدالکریم سرکاتب؛ مولینا فضل‌ ربی؛ عبدالشکور الم؛ لعل محمد احمدزی؛ نظرمحمد نوا؛ خانم قمر؛ عبدالرب حایل؛ محمد آصف محسنی؛ محمد یوسف آیینه؛ سیداحمد فراق؛ و دیگران. شماری هم به نام‌های مخفف و یا مستعار نوشتند. شماری هم شعر فرستادند و نامه. محمد‌نبی حریف نجیمی مسایل سیاسی و اجتماعی را در ترسیم کاریکاتورها بازتاب داده است. از این‌رو در واپسین تحلیل، کارنامه‌ی ندای حلق ثمره‌ی تلاش جمعی همه دست‌اندرکاران نشریه هست.

به باور من، همین ٢٩ شماره‌ی ندای خلق، اسناد با اهمیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن روزگار است. این مجموعه منبع مهمی است برای کارهای پژوهشی و دانشگاهی. از توقیف ندای خلق نزدیک به شصت‌و‌پنج سال می‌گذرد، اما شگفتا، شماری از اندیشه‌ها، دیدگاه‌ها و مسایلی که در صفحه‌های ندای خلق طرح شـده بود، هنوز مطرح است. اما آنچه به روند تجدد و عصری‌سازی افغانستان برمی‌گردد، کماکان به‌عنوان پروژه‌ی ناتمام پا برجاست…