نگرشی بر عقل و عاطفه از دیدگاه اسلام

ثنا و ستایش بی پایان سزاوار ذاتی است که انسان را آفرید و با دمیدن روح در کالبدش، تاج کرامت و عزت بر سرش نهاد و مسجود ملایک شد. درود و سلام به روح آسمانشکوه پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم و بر اهل بیت و یاران راستینش و تمام آنانی که مسیر انسانی وی را بدون هیچگونه تخطی و انحراف، صادقانه و صمیمانه پیمودند.

آنچه باعث شده است تا مقاله کنونی را در باب عقل و عاطفه به خواننده گرامی پیشکش کنم، زدودن غبار از چهره این دو واژه مقدس به خصوص «عاطفه» می باشد که خداوند به حکمت ازلی اش هریکی از این دو پدیده را در نخستین روز آفرینش در فطرت انسان جا نهاد و معلم بشریت، پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم بر مبنای این دو اصل اصیل انسانی، نسل یگانه قرآنی را تربیت نمود و آنان را به سان چراغ های درخشنده ای در مسیر زندگی، برای نسل های واپسین، تقدیم تاریخ کرد؛ اما با گذشت زمان، در نتیجه تحولات سیاسی و اجتماعی بشر، همانطوری که زشتی ها جای خود را به خوبی ها عوض می کند، بر عکس، برخی ارزش های انسانی از میان برداشته می شود؛ که از آن جمله یکی هم جنایت بر واژه ها است؛ هرگاه نسلی آمده است، واژه ها و مفاهیم را از گذشته به میراث گرفته و آنرا به اساس باورها و برداشت های خویش تفسیر و تحلیل کرده است؛ (دو سال پیش زیر عنوان «جنایت بر واژه ها» مقاله ای نوشته ام که در آن با اندکی تفصیل به این موضوع پرداخته شده و در برخی سایت های انترنت قابل دسترس می باشد).

از آنجایی که احکام و فرامین دین مقدس اسلام در محور عقیده می چرخد، تعریف تمام واژه ها و مفاهیم انسانی در فرهنگ قرآن، نسبت به سایر فرهنگ های بشری تفاوت دارد؛ به همین اساس، «عقل» و «عاطفه» دو واژه ای اند که به روح پیوند دارند و روح، سری از اسرار الهی است که از راه عقل نمی توان آن را شناخت.

قرآن کریم در آیات زیادی انسان ها را به تفکر در آفاق و انفس فرا خوانده است و عقل و ظیفه دارد که به خاطر رسیدن به حقیقت (شناخت انسان و خدا) تا آنجا که توان دارد به پژوهش بپردازد.

مطابق همین سنت الهی، وقتی رخش تیزگام عقل از پا می افتد، و به حقیقت نمی رسد، فراتر از عقل، وحی (نقل) است که خداوند بر پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم توسط جبریل امین، نازل فرموده و در باره حقایق ماوارء الطبیعه برای وی خبر داده است.

بنا بر این، هیچ گاه عقل و نقل یکی بدون دیگر ثابت نمی توان شد؛ پس در راستای شناخت دو واژه انسانی (عقل و عاطفه) در این مقال کوچک، از هردو منبع الهی مدد جسته ایم تا نتیجه ای سودمند از آن به دست آورده باشیم.

البته به واژه عقل آنچنان که ایجاب می کند، تماس گرفته نشده است به دلیل اینکه خواننده این مقال، بدون تردید از خلال تجارب عقلانی خویشتن در گذشته، بینش نسبی و در حد کافی ای در رابطه به عقل دارد؛ و شاید در باب عاطفه هم داشته باشد اما آنگونه که در فرهنگ اسلامی تعریف شده است، احساس می شود که مانند ده ها واژه دیگر، تحت تأثیر سنت های محیطی جوامع مختلف رفته و تعریف آن (نه در معارف اسلامی بلکه) در اندیشه افراد تغییر کرده و به حق آن جفا و جنایت صورت گرفته است؛ به همین ملحوظ بحث کنونی بیشتر به گونه محوری روی عاطفه می چرخد و به طور ضمنی به واژه عقل و نقش آن در وجود انسان، سخن رفته است.

لازم به یاد آوری است که به طور پیش زمینه برای بحث، از دین مقدس اسلام یاد آوری نموده ایم که یگانه دین کامل، پاسخگوی تمام نیازمندی های بشر تا پایان تاریخ و دین پسندیده الهی است؛ به همین دلیل ایجاب می کند که هر گونه بحث و تحقیق باید در روشنی آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم صورت بگیرد اما به روش های تحقیقی جدید و با در نظرداشت دانش و بینش مردم در هر عصر و زمان.

نقطه دیگر اینست که در ترجمه آیات قرآن کریم از تفسیر گرانسنگ «نور» نوشته محترم دکتر مصطفی خرمدل، با اندکی دخل و تصرف، استفاده کرده ام و آیات قرآن کریم و احادیث نبوی را به خاطر سهولت برای خواننده گرامی به اعراب آن نقل کرده ام.

 و این هم عناوین بحث:

• اسلام دین کامل و پسندیده الهی، و غیر از آن هم ادیان منسوخ اند.
• تحریف در قرآن و حدیث جا ندارد.
• قرآن به تفکر درعالم هستی فرا می خواند.
• عاطفه چیست؟
• احساس چیست؟
• عاطفه با احساس تفاوت دارد!
• قرآن از عاطفه سخن می گوید!
• پیامبر اسلام از مهرورزی و عطوفت پیام می دهد!
• زن و مرد دو موجود عاطفی و عقلانی!
• خداوند نعمت والای عاطفه را برای زنان عنایت فرموده است!
• داستان خردمندی ملکه صبا و حضرت سلیمان
• خردورزی آسیه همسر فرعون از منظر قرآن
• خدیجه دختر خویلد نخستین مسلمان و یار و یاور پیامبر!
• مریم دختر عمران یکی از چهار بانوی بزرگ تاریخ!
• ابراهیم و اسماعیل (پدر و پسر) در قربانگاه عشق!
• پایان سخن
• فهرست منابع

 اسلام دین کامل و پسندیده الهی، و غیر از آن همه ادیان منسوخ اند

از نظر قرآن کریم، دین مقدس اسلام آخرین دین پسندیده و برگزیده الهی است که در آیات متعددی از آن به صراحت تذکر رفته است: {الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً}. (المائده/3). ترجمه: «امروز (احكام) دين شما را برايتان كامل كردم و (با عزّت بخشيدن به شما و استوار داشتن گامهايتان) نعمت خود را بر شما تكميل نمودم و اسلام را به عنوان آئين خداپسند براي شما برگزيدم».

و همانطور: دین مقدس اسلام بر خلاف تمام ادیان گذشته که هریک منحصر به طایفه و قبیله خاصی بود، به عنوان یگانه دین جهانی از سوی پیامبر بزگوار اسلام صلی الله علیه و سلم معرفی و تبلیغ گردیده است که احکام و فرامین آن تا پایان تاریخ به نزد خداوند رسمیت دارد: {إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ}. (آل عمران/19). ترجمه: «دين (حق و پسنديده) در پيشگاه خدا، اسلام است».

در عین زمان، خداوند در قرآن کریم به وضاحت ارشاد می فرماید که همزمان با ظهور دین مقدس اسلام، تمام ادیان آسمانی گذشته منسوخ و غیر رسمی پنداشته شده است: {وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِيناً فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ}. (آل عمران/85). ترجمه: «و كسي كه غير از (آئين و شريعت) اسلام، آئيني برگزيند، از او پذيرفته نمي‌شود، و او در آخرت از زمره زيانكاران خواهد بود».‏

و در آیات دیگری هم به این موضوع اشاره شده است که دین مقدس اسلام تمام ادیان را منسوخ قرار داده است: {هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}. (التوبه/33). ترجمه: «خدا است كه پيغمبر خود (محمّد) را همراه با هدايت و دين راستين (به ميان مردم) روانه كرده است تا اين آئين (كامل و شامل) را بر همه آئينها پيروز گرداند (و به منصّه ظهورش رساند) هرچند كه مشركان نپسندند».

در اینجا می سزد که از دو ویژگی دین مقدس اسلام یاد آوری کنیم که با آن، از میان تمام ادیان آسمانی متمایز گردیده و باورمندی انسان را در رابطه به این آیین مقدس آسمانی تقویت می بخشد.

 تحریف در قرآن و حدیث جا ندارد!

یکی از این دو ویژگی ای که دین مقدس اسلام را از سایر ادیان آسمانی متمایز می سازد: داشتن سند متصل در احادیث، به نقل علمای موصوف به تقوی، عدالت، امانت داری، اعتماد به حفظ الفاظ حدیث آنچنان که از زبان پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم شنیده شده است، به شرط اینکه در زندگی یک بار هم، از وی دروغ (با وجود آنکه در مسایل جزیی باشد) صادر نشده باشد، به سخنان بیهوده و اعمال نا پسند، عادت نداشته باشد و شرایط دیگری که از سوی علمای جرح و تعدیل (اندیشمندانی مانند: امام احمد بن محمد بن حنبل، علی بن المدینی، یحیی بن معین، امام نسایی، امام ابن حجر عسقلانی و غیره، که زندگی نامه رجال حدیث را تحقیق نموده اند و در باره حکم به صحت و سقم راویان حدیث، و قبول و رد روایات آنها، اصطلاحات خاصی را وضع کرده اند) به نحوی مورد جرح (مردود قرار داده) قرار نگرفته باشد؛ البته این امر تا زمان تدوین احادیث در کتاب های معتبر، مانند: صحیح امام بخاری و صحیح امام مسلم و سایر صحاح شش گانه و علاوه از آن، مستدرک حاکم، مسند امام احمد ابن حنبل، سنن دارمی، موطا امام مالک، معاجم ثلاثه (صغیر، کبیر و اوسط) از امام طبرانی، سنن دارقطنی، سنن بیهقی، صحیح ابن حبان، صحیح بن خزیمه، مسند ابی یعلی، مسند اسحاق بن راهویه، مسند طیالسی مسند ابن ابی شیبه، مصنف ابن ابی شیبه، مصنف عبدالرزاق و غیره را در بر می گیرد که هریک در چندین جلد تدوین گردیده و تا امروز بدون تحریف و تغییری به ما رسیده است.

البته برخی احادیث متواتر، مانند: فرضیت نمازهای پنجگانه با تعداد رکعتهای آن و غیره از این حکم مستثنا اند؛ به خاطری که تمام امت، از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم تا امروز بدون هیچ گونه اختلافی، در تمام سرزمین های اسلامی به آن عمل می کنند.

 قرآن به تفکر در عالم هستی فرا می خواند!

ویژگی دوم دین مقدس اسلام این است که بیشتر از تمام ادیان گذشته، انسان را به خردگرایی و عاقلانه اندیشیدن فرا خوانده است؛ و عقل را تا جایی که امکان عقده گشایی در مسایل مربوط به زندگی دنیوی و اخروی دارد، سهم به سزایی داده است. چنانچه در بسیاری از آیات قرآن کریم، وقتی دلایلی بر اثبات وحدانیت الهی ذکر می گردد، متصل در اخیر آیت، انسان را به تفکر فرا می خواند: {كَذَلِكَ يُبيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ}. (البقره/219). ترجمه: «اين چنين خداوند آيات (و احكام) را براي شما روشن مي‌سازد، شايد (درباره مصالح دنيا و آخرت خود) بينديشيد».‏ و همانطور: {قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ}. (الأنعام/50). ترجمه: « بگو: آيا نابينا و بينا (و كافر سرگشته و مؤمن راه يافته، در شناخت اين حقائق) يكسانند؟  (و هر دو مساوي در پيشگاه يزدانند؟) مگر نمي‌انديشيد (تا در پرتو عقل، حق برايتان نمودار و آشكار شود؟).»

همانطور در شانزده آیت قرآن کریم، به این ترتیب: (البقره/179،197،269، آل عمران/7، 190، المائده/100، یوسف/111، الرعد/19، إبراهیم/52، ص/29، ص43، الزمر/9،18،21، غافر/54، الطلاق/10) از صاحبان عقل سلیم به «الباب» (جمع «لب» به معنای عقل) تعبیر رفته است که نمونه از آنرا یاد آور می شویم:

آنجا که سخن از علم و جهل می آید، به تعبیر کوتاه و جامعی قرآن کریم می گوید: {قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ}. (الزمر/9). ترجمه: «بگو: آيا كساني كه (وظيفه خود را در قبال خدا) مي‌دانند، با كساني كه (چنين چيزي را) نمي‌دانند، برابر و يكسانند؟! (هرگز)؛ تنها خردمندان (فرق اينان را با آنان تشخيص مي‌دهند، و از آن) پند و اندرز مي‌گيرند.»‏ و در جای دیگر می فرماید: {‏قُل لاَّ يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ فَاتَّقُواْ اللّهَ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}. (المائده/100). ترجمه: «‏(اي پيغمبر! به مردم) بگو: ناپاك و پاك (و حرام و حلال) مساوي نيستند، هر چند كه فراواني ناپاك (و حرام) شما را به شگفت اندازد. پس اي خردمندان! (با امتثال اوامر و اجتناب نواهي يزدان) خويشتن را از (خشم) خدا برحذر داريد تا اين كه رستگار شويد.»

در آیه 21 سوره زمر می فرماید: {أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرّاً ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَاماً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ}. ترجمه: «(اي مخاطب!) مگر نمي‌بيني كه خداوند از آسمان آب را مي‌باراند و آن را به آب انبارهاي زيرزميني زمين وارد و مستقرّ مي‌گرداند، و سپس به وسيله آن انواع سبزه‌زارها و كشتزارها را با رنگهاي گوناگون مي‌روياند، و آن‌گاه سبزه‌زارها و كشتزارها مي‌بالند و لبريز از جوش و خروش مي‌شوند و بعداً آنها را پژمرده و زردرنگ مي‌بيني، و آن وقت خدا آنها را خشك و پرپر مي‌سازد؟ واقعاً در اين (چرخه آب و گياه، درس) عبرتي براي خردمندان است.

از این آیات معلوم می شود که قرآن کریم به خاطر معرفت الهی و درک جایگاه و مسوولیت انسان در قبال خداوند، او را به تفکر فرا خوانده است.

اما عقیده اسلامی بر این است که عقل نمی تواند تمام مسایل دنیوی و اخروی مربوط به انسان را تحلیل نما‏‏ید؛ به دلیل اینکه یک بخش عمده از دین مقدس اسلام را مسایل عقیدتی تشکیل می دهد، مانند: حیات برزخی، زنده شدن بعد از مرگ، چگونگی حساب و کتاب و جنت و دوزخ، کرسی و عرش و لوح و قلم و غیره که عقل خود در آستانه هریکی از این مسایل ماوارء الطبیعة، سر عجز فرو می نهد  و به خدای خویش تسلیم می شود.

تمام اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان که در بخش های مختلف حقایق هستی سر به گریبان تفکر فرو برده اند، به حقایقی دست یافته اند که ماورای آن نیروی خارق العاده ای وجود داشته است و نتوانسته اند ماهیت آنرا از راه عقل تحلیلگر و استوار بر تجربه، درک نمایند.

با درک همین واقعیت، خداوند بر بندگانش احسان فرموده و پیامبری را از میان خود شان انتخاب نموده است تا مسیر هدایت و رستگاری را برای شان نشان دهد: {لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ}. (آل عمران/164). ترجمه: «يقيناً خداوند بر مؤمنان (صدر اسلام) منّت نهاد و تفضّل كرد بدان گاه كه در ميانشان پيغمبري از جنس خودشان برانگيخت. (پيغمبري كه) بر آنان آيات او را مي‌خواند، و ايشان را (از عقائد نادرست و اخلاق زشت) پاكيزه مي‌داشت و بديشان كتاب (قرآن و به تبع آن خواندن و نوشتن) و فرزانگي (يعني اسرار سنّت و احكام شريعت) مي‌آموخت، و آنان پيش از آن در گمراهي آشكاري (غوطه‌ور) بودند».‏

پس می پذیریم که دین مقدس اسلام از یک طرف بر مبنای عقل و از سوی دیگر بر مبنای وحی آسمانی استوار است که خداوند توسط جبریل امین بر پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم روان کرده است.

اکنون ما به برخی آیات قرآن کریم و طایفه ای از احادیث پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم بر می خوریم که از ناحیه سند تاریخی (مطابق همان شرایطی که در بالا تذکر رفت) مشکلی ندارد اما بینش های عقلانی در مورد آن متفاوت دیده می شود که از آن جمله: یکی مساله عقل و عاطفه به گونه مشابه و متفاوت، در نهاد هریک از مرد و زن از سوی آفریده گار هستی جا داده شده است.

 عاطفه چیست؟

عاطفه كه به عواطف جمع مي‌شود، مؤنث عاطف و مصدر آن عطف به معناي ميل و رغبت آمده است. كلمه عطف ذاتاً معنای تمايل مي دهد. عاطفه به معني رحمت و شفقت خاصي كه بين اولولارحام وجود دارد، مي باشد. مثل رابطه پدر و مادر با فرزند. همانطور به معاني: الفت، مهرباني، عنايت، رحمت، رأفت، شفقت، عفو، دوستي و… به كار رفته است.

 احساس چیست؟

احساس رفتاري است انفعالي كه حاصل دريافتهاي حسي، غريزي، بيولوژيك، فيزيولوژيك، ژنتيك يا ذهني است؛ به این معنا که ظهور آن در رفتار انسان نياز به فكر و برنامه ريزي ندارد. يعني مثلاً ترس از رعد و برق نيازي به فكر و برنامه ريزي و نيت ندارد.

 عاطفه با احساس تفاوت دارد!

در اینجا به خاطر معلومات بیشتر نوشته آقای صادق صنوبری را با اختصار در باب عاطفه نقل می کنیم که تفاوت آنرا با احساسات بررسی نموده است: “براساس‌ مباني‌ تعليم‌ و تربيت‌ اسلامي‌، عاطفه‌ غير از احساس‌ است‌. احساس‌ همان‌ چيزي‌است‌ كه‌ در روانشناسي‌هاي‌ غربي‌ مطرح‌ شده‌ و ريشه‌‌ فيزيولوژيكي‌ و بيولوژيكي‌ دارد. مثل ‌احساس‌ سردي‌ و گرمي‌ و تشنگي‌ و احساس‌ خشم‌ و ترس‌، افسردگي‌ و نشاط‌. كه‌ اولاً حيوانات‌ در داشتن‌ آن‌ با انسان‌ تا اندازه‌اي‌ مشترك‌ اند. و ثانياً با ترشحات‌ غدد درون‌ ريز و يا تزريق‌ موادي‌ خاص‌ يا تحريكات‌ عصبي‌ و برخورد يا دريافت‌ صحنه‌ هايي‌ خاص‌ و ادراكات‌ حسي‌ خاصي‌ به وجود مي‌آيد. ثالثاً بروز احساسات‌، غيرارادي‌ و يا نيمه‌ ارادي‌ است‌. مثل‌ احساس‌ شهوت‌ يا احساس‌خشم‌ ناشي‌ از برخورد فيزيكي‌ يا درد و يا احساس‌ افسردگي‌ ناشي‌ از تغييرات‌ بيولوژيكي‌ انسان‌ وحيوان‌. اما اسلام‌، علاوه‌ بر تاييد موارد فوق‌، نوع‌ ديگري‌ از ادراكات‌ انساني‌ را مطرح‌ مي‌فرمايد كه ‌ريشه ‌ معرفتي‌ دارد به نام‌ عواطف‌ عالي‌ انساني‌ كه‌ خاص‌ حيات‌ انساني‌ است‌. عقل ارزشي به حقايق و زيباييها و ارزشها و يقينيات به شدت جاذبه دارد. جذبه ها و تمايلي كه عقل ارزشي به اينها نشان مي دهد و در قلب روحاني ايجاد مي كند، عاطفه نام دارد. مانند عاطفه‌ فداكاري‌ و ايثار، عاطفه‌ شجاعت‌ يا عاطفه‌ عشق‌ الهي‌. اينگونه‌ عواطف‌، فقط‌ ريشه‌‌ معرفتي‌ دارد. انسان‌ اولاً بر اين‌ عاطفه‌ خود آگاهي‌ دارد و ثانياً بروز اين‌ نوع‌ عاطفه‌ در رفتار انسان‌، ارادي‌ است‌ و ثالثاً بر اثر آگاهي‌ و معرفت‌ بر مطلبي‌ خاص ‌به وجود مي‌آيد مثل‌ عاطفه‌ زيبادوستي‌ يا ‌ عاطفه‌ معلم ‌نسبت‌ به‌ دانش‌آموز يا عاطفه‌ عشق‌ به‌ كمالات‌ و كمال‌ مطلق‌؛ عموم‌ ادراكات‌ و عواطف‌ عالي‌ انساني‌ در سطح‌ پايين‌، شبيه‌ به‌ احساس‌ مي باشد كه‌ در رفتارحيوانات‌ نيز مشاهده‌ مي شود ولي‌ با اوج‌ گرفتن‌ اين‌ عواطف‌ و بالارفتن‌ سطح‌ آن‌ و پيچيده‌ شدن ‌رفتار انسان‌ در اين‌ گونه‌ موارد، تفاوتهاي‌ آنها با آنچه‌ كه‌ مشابه‌ با آنها و از جنس‌ احساس‌ است‌، آشكار مي گردد. مثل‌ مهر مادري‌ كه‌ در سطوح‌ پايين‌ شبيه‌ به‌ محبت‌ غريزي‌ و ژنتيكي‌ حيوانات‌ از فرزندان‌خود مي باشد. ولي‌ با اوج‌ گرفتن‌ اين‌ عاطفه‌ در رفتار مادر، تفاوتهاي‌ بسيار زياد آن‌ با آنچه‌ كه‌ در روانشناسي غرب‌ به عنوان‌ احساس‌ مطرح‌ مي شود و شبيه‌ به‌ رفتار حيوانات‌ است‌، آشكار مي‌گردد. انس‌، لطف‌، رسيدگي‌ به‌ فرودستان‌ و ضعفا و كوچكترها، شجاعت‌، عشق‌، ايثار، عفو و بخشش،‌ غم‌ و اندوه‌ و شوق‌ و شور و نشاط‌، همه‌ و همه‌ از جنس‌ عواطف‌ عالي‌ انساني‌ هستند. همچنين ‌عواطف‌ منفي‌ در سطح‌ عالي‌ انساني‌ نيز ريشه‌ در ادراك‌ معرفتي‌ دارد. مثل‌ ياس‌، غرور، حرص‌، بخل‌، حسد، خودپسندي‌ و غيره‌”. (بررسی نقش عاطفه در تعلیم و تربیت قرآنی).

بنا بر این ” عاطفه مختص به تعليم و تربيت اسلامي بوده و در تعليم و تربيت غربي وجود ندارد؛ لذا فردي كه طبق تعليم و تربيت اسلامي و قرآني رشد كند، عاطفه الهي در رفتارش ظهور پيدا مي كند” (همان).

خداوند در قرآن کریم می فرماید: {إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا} (مریم/96). ترجمه: «آنانكه ايمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند، به زودي خداوند رحمان (از جانب خود) دوستي و محبت شديدي براي ايشان قرار مي دهد».

اين آيه كريمه به روشني اعلام مي فرمايد كه عطوفت و محبت و عاطفه دوستي در اثر ايمان و تقوا ايجاد مي شود. به تعبیر دیگر، آيه كريمه فوق مي فرمايد اين عواطف عالي انساني در اثر معرفت و ايمان و عمل صالح پيدا مي شود و ريشه معرفتي دارد. بنابراين مي توان يقين حاصل كرد كه عواطف عالي انساني از مقوله احساس و احساسات نمي باشد و اين دو مقوله به كلي از يكديگر متفاوت مي باشند. زيرا احساس ريشه غريزي دارد و انسان در اين زمينه با حيوانات مشترك است. مثل احساس غضب و احساس شهوت و احساس همسرخواهي و احساس فرزنددوستي و احساس گرسنگي و تشنگي و از اين قبيل. لذا احساسات را با تغييرات بيولوژيكي و فيزيولوژيكي مي توان تغيير داد يا ظهور و بروز آن را مي توان شدت و ضعف بخشيد. اما عواطف عالي انساني ريشه معرفتي دارد و ميزان و شكل و نوع آن متناسب و تابع ميزان عمق و نوع معرفت انسان است. البته چون احساس و عاطفه هر دو در وجود انسان فعال مي باشند،‌ بر يكديگر اثر گذاشته و رفتار انسان را پيچيده تر مي نمايند. به طوري كه تفكيك اين دو مقوله در بسياري موارد از يكديگر در رفتار انسان مشكل است.

آیات و روایات بسیاری در باب محبّت،  موّدت،  ترّحم،  رحمت،  لطف، رأفت، عفو، خشوع، انکسار، غفران، الفت، اخّوت،  شفقت، رفاقت، احسان، حلم، رغبت، شکر، فرحت، اشتیاق، رضایت، سرور و بکاء وجود دارد که تماماً شقوق و تجلیّات عاطفه است که در عین حال، تماماً ریشه معرفتی دارد و متفاوت از احساس و احساسات است.

 قرآن از عاطفه سخن می گوید: قرآن کریم به همان پیمانه ای که به عقل اهمیت داده است، به همان اندازه به عاطفه توجه کرده است.

خداوند در آیه 159 از سوره آل عمران در خطاب به پیامبر بزگوار اسلام صلی الله علیه و سلم می فرماید: {فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ}. ترجمه: «به سبب رحمتی که از سوی الهی (در قلب تو ای پیامبر فرود آمده است) با ایشان نرم خویی کن؛ و اگر بدخو و سخت دل بودى، قطعاً مردم از اطراف تو پراكنده مى شدند».

همانطور: در آیه بیست و نهم از سوره فتح فرموده است: {مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ}. ترجمه: «محمد صلی الله علیه و سلم رسول خداست و آن ها كه پيرو او هستند نسبت به كفّار سخت گير و در بين خود رحيم و عطوف هستند».

در آیه 103 از سوره آل عمران از الفت یاد می کند که مفهوم عاطفه را در بر دارد: {وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا}. ترجمه: «و به یاد آورید نعمت الهی را بر بالای خویش، آنگاه که با هم دشمن بودید، پس در میان قلب های شما الفت انداخت و به سبب آن با هم برادر شدید».

در آیه 23 از سوره شوری در رابطه به شفقت پیامبر نسبت به مردم می فرماید: {قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى}. ترجمه: «بگو: در برابر آن (همه نعمت كه در پرتو دعوت اسلام به شما خواهد رسيد) از شما پاداش و مزدي نمي‌خواهم جز عشق و علاقه نزديكي (به خدا) را (كه سود آن هم عايد خودتان مي‌گردد).

همین مفهوم در آیه 128 از سوره توبه به تعبیر متفاوتی می آید: {لَقَدْ جَاءكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ}. ترجمه: «بيگمان پيغمبري (محمّد نام)، از خود شما (انسانها) به سويتان آمده است. هرگونه درد و رنج و بلا و مصيبتي كه به شما برسد، بر او سخت و گران مي‌آيد. به شما عشق مي‌ورزد و اصرار به هدايت شما دارد، و نسبت به مؤمنان داراي محبّت و لطف فراوان و بسيار مهربان است».‏

در آیه 27 از سوره حدید به تعبیر دیگری مفهوم عاطفه را تکرار نموده و می فرماید: {َجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً}. ترجمه: «و در دل پيروان عيسي مهر و عطوفت (مسلمانان) را قرار داديم . پيروان او رهبانيت سختي را پديد آوردند».

و همانطور: {إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ}. (الطور/28). ترجمه: «واقعاً او نيكوكار و مهربان است». {‏وَاسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ}. (هود/90). ترجمه: «بيگمان پروردگار من بسيار مهربان (در حق بندگان پشيمان و) دوستدار (مؤمنان توبه‌كار) است».

 پیامبر اسلام از مهرورزی و عطوفت پیام می دهد!

خداوند در قرآن کریم در خطاب به پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم می فرماید: {وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ}. (الأنبیاء/107). ترجمه: «(اي پيغمبر!) ما تو را جز به عنوان رحمت جهانيان نفرستاده‌ايم».

حال به احادیث نظر می افکنیم که پیامبر صلی الله علیه و سلم به عنوان بزرگترین پیام آور رحمت به سوی بشر فرستاده شده است؟

در آغاز لازم است حدیثی را از انس بن مالک، شاگرد و خدمت کار پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم نقل کنیم که عطوفت بی پایان آن حضرت صلی الله علیه و سلم نشان می دهد: (عن أنس بن مالك قال خدمت رسول الله صلى الله عليه و سلم عشر سنين والله ما قال لي أفا قط ولا قال لي لشيء لم فعلت كذا؟ وهلا فعلت كذا؟). (صحیح مسلم، کتاب الفضایل، باب کان رسول الله ص احسن الناس خلقاً (2309). ترجمه: از حضرت انس بن مالک رضی الله عنه روایت است که گفت: ده سال به خدمت رسول الله صلی الله علیه و سلم شرف حضور داشتم، سوگند به خداوند که هرگز برایم یکبار هم “اف” (کلمه ای از آن بوی تاسف آید) نفرمود، و هیچ گاه در باره چیزی نگفت: «چرا چنین کردی» و نه هم «ای کاش چنین می کردی». در روایت دیگری می آید که پیامبر صلی الله علیه و سلم بهترین انسانی از لحاظ اخلاق بود؛ یکی از روز ها به خاطر انجام کاری مرا مامور کرد، گفتم: نخواهم کرد؛ در حالی که با خود می اندیشیدم که حتماً انجام می دهم؛ رفتم تا آنکه با اطفال شهر مصروف بازی شدم؛ (لحظه یی نگذشته بود) که متوجه شدم پیامبر صلی الله علیه و سلم از عقب گردنم (با لطف و شفقت پیامبرانه ای که داشت با دست مبارکش) بگرفت؛ به سوی وی (آهسته) نگاه کردم که لب خند در دهان دارد و فرمود: « یا انیس! (انس کوچک) آیا رفتی جایی که ترا فرستادم؟» گفتم: یا رسول الله! حتماً حالا می روم).

انس بن مالک رضی الله عنه در روایت دیگری می گوید: من شخصی را مهربانتر به اعضای خانواده از پیامبر صلی الله علیه و سلم هرگز ندیدم؛ وی علاوه می کند: ابراهیم (پسر پیامبر) در آوان شیرخواره گی در بیرون از مدینه منوره نزد دایه ای بود، و رسول الله صلی الله علیه و سلم گهگاهی برای اطلاع از احوال وی، تشریف می برد و ما ایشان را همراهی می نمودیم؛ وقتی به خانه داخل می شد، فرزندش را به آغوش می کشید و به وی بوسه ها نثار می کرد و سپس او را مسترد می فرمود؛ (راوی حدیث) عمرو رضی الله عنه اضافه می کند: زمانیکه ابراهیم وفات یافت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم فرمود: «ابراهیم فرزندم بود که مرگ به هنگام شیرخواره گی به سراغ وی رسید؛ به یقین که دو شیردهنده ای در بهشت برای وی مقرر گردیده است تا مدت شیر خواره گی اش را تکمیل نماید». و در روایت دیگری حضرت انس رضی الله عنه می گوید: «طفل در آغوش پیامبر صلی الله علیه و سلم در حالت قبض روح بود، و پیامبر صلی الله علیه و سلم بر وی اشک می ریخت (و با این الفاظ خود را تسلی می داد) و می گفت: «چشم اشک می ریزد و قلب محزون است و نمی گوییم مگر آنچه که خداوند بپسندد؛ ای ابراهیم! ما بر فراق تو اندوهگین هستیم». (صحیح مسلم، کتاب البر و الصله و الآداب).

در کتابهای سیرت داستانهایی از شفقت و عطوفت پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم نقل شده است که از راه عقل به عمق آن نمی توان پی برد؛ از آنجمله در سال دهم بعثت بعد از آنکه کاکایش ابوطالب و بانوی اول اسلام حضرت خدیجه رضی الله عنها یکی پی دیگر وفات یافتند، پیامبر صلی الله علیه و سلم مجبور شد که در نتیجه آزار و اذیت بیش از حد مشرکین، مکه معظمه را ترک گفته و به طایف پناه ببرد؛ بزرگان طایف را خانه به خانه ملاقات کرد و خواستار پناهندگی از ایشان شد، اما بعد از ده روز کامل، همه ی ایشان پاسخ منفی دادند، با غلامش حضرت زید بن حارثه که به مقام فرزندی پیامبر هم سعادت یافته بود، عزم برگشت کرد و از سوی جوانان و نوجوانان آن دیار به گونه بی سابقه یی با پرتاب سنگ، چنان توهین و اذیت شد که وقتی قدم بر می داشت، خون از کفش هایش بلند می شد؛ استاد سخن، خلیلی مرحوم از این داستان به این شرح یاد می کند:

سنگ آنجا بر گرامی گوهر فطرت زدند// طعنه بر مسند نشین کشور عزت زدند

بر طلوع شمس ما خفاش ها تهمت زدند// در ره سلطان گل چیدند فرش خارها

در این وقت، خداوند ملک مؤظف کوه ها را به حضور ایشان می فرستد تا اگر خواسته باشد دو کوه اطراف مکه را بالای آنها بیاندازد و آنها را هلاک نماید؛ اما پیامبر صلی الله علیه و سلم خیلی به خون سردی فرشته را پاسخ منفی می دهد و آرزوی ایمان را از نسلی می کند که بعد از ایشان خواهد آمد؛ این مقام، مقام عطوفت و شفقت پیامبرانه است که ارتباط ناگسستنی و عمیق به ایمان دارد و از راه عقل نمی توان به عمق آن پی برد. (این داستان در حدیثی به روایت امام بخاری رحمه الله در کتاب الجمعه، باب الطیب للجمعه، (3231) آمده است).

همانطور در سال هشتم هجری وقتی مکه معظمه فتح می شود، از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم انتظار می رفت که شاید در مقابل برخی که وی را در روزگار زندگی مکی خیلی اذیت کرده بودند، عکس العملی نشان بدهد، اما بر خلاف تصور، همه را بدون هیچ گونه شرایط و قیودی مورد عفو قرار داد.

مهرورزی و عطوفت پیامبر به حدی در احادیث وارد شده است که این مقال کوچک گنجایش حتا پاره ای از آنرا ندارد.

 زن و مرد، دو موجود عاطفی و عقلانی!

وقتی می خواهیم از عاطفه و عقل سخن سر کنیم، سؤالاتی از این قبیل در ذهن مطرح می شود: عقل و عاطفه دو پدیده متضاد اند یا متفاوت؟ آیا از سر جنگ با هم پیش می آیند و یا دست آشتی به همدیگر می دهند؟ حکمت الهی در رابطه به این دو پدیده ای که در روز الست، هردو را در خمیره انسان جانهاد، چیست؟ آیا هریک از این دو در وجود مرد و زن با هم مساوی اند یا یکی بر دیگر غلبه دارد؟ آیا این دو پدیده، در تمام فرهنگ های بشری، تعریف یکسان دارند؟ و اخیراً اینکه آیا عاطفه و احساسات یکی است یا از هم تفاوت دارند؟

پاسخ به این سؤالات و  بررسی عقل و عاطفه در وجود هریک از مرد و زن، آن هم توسط یکی از دو جنس مذکر و مؤنث، خالی از دشواری هایی نیست؛ و باید بپذیریم که قضاوت هریک از مرد و زن در باره دیگر، کامل نمی توان بود. و اگر برای هریک جداگانه فرصت داده شود تا عقل و عاطفه را در وجود خود بررسی نموده و قضاوت نماید و بعداً هردو را یکجا نموده و نتیجه گیری کنیم، ممکن است اما به کاوش فکری و تجربه های روحانی عمیقی نیاز است که هریک باید به خرچ دهد.

باور و برداشت و داوری هریک از مرد و زن در باره دیگر، بسا اوقات بستگی به عوامل محیطی دارد که در آن زیست می نماید؛ وقتی به نظریه های ارسطو و افلاطون در رابطه به بررسی جنبه فیزیولوژیکی زن و مرد نظر می افکنیم، (هم از دیدگاه اسلامی و هم از نظر پژوهشگران جامعه شناس غیر مسلمان) سؤالاتی را در ذهن آدمی تداعی می کند؛ چنانچه یکی از دانشمندان غربی به نام «سوزان مولر آکین» در مقاله علمی اش زیر عنوان «افلاطون و ارسطو» می نویسد: “بديهي است در دبستان فكري ارسطو، فضائل اخلاقي و جسماني زن و مرد متفاوت ميباشد. براي مثال، در جايي كه هر دو جنس ميبايست زيبا و خوش قامت باشند، اين فقط مردان هستند كه شايستگي پرورش دادن اندام خود را دارند و يا در هنگامي كه ميبايست زن و مرد، قوه اعتماد به نفس پيدا كنند باز هم اين مردانند كه با تشويق شدن به دلاوري، جسارت، و شهامت، اعتماد به نفس خود را بالا ميبرند و در مقابل، زنان نه تنها به خاطر عادات و رسمهاي متداول، اين قوه در آنها كاسته ميگردد بلكه تعمدا سركوب ميشود… بنابر باور ارسطو “يك زن به هيچ وجه درخور انجام دادن امور مردان و خردورزي نيست” و او به همين دليل از اورپيد Euripide به خاطر اينكه اين صفات را براي زنان قائل شده است، انتقاد ميكند و انجام امور مردان و خردورزي از سوي زنان را براي آنها غيرمناسب ميداند.” این اندیشمند غربی در ادامه مقاله خود چنین نقل می کند: “همانطور، ارسطو در تدرج صعودي و سلسله مراتبي خود خردورزي را كه از فضائل عالي است، ويژه مردان “نخبگان” ميداند و زنان را داراي توانايي خرد ورزيدن محدود “ناقص العقل” ميشناساند. بديهي است كه ارسطو، استانداردهاي ذهني و جسمي و فضائل اخلاقي زن را بنابر وظيفه اي كه در قبال مرد به عهده دارد، ساخته و پرداخته است. براي مثال، از ديد او، زن خوب و شايسته زني است كه داراي خصوصيات اخلاقي چون سكوت، حيا و عفت باشد و در مقابل، داشتن اين خصوصيات را براي مرد، ناشايست ميداند. زن جايز نيست كه خصوصياتي مثل نيرومندي و هوشمندي را كسب كند زيرا اين خصوصيات متعلق به مردان است”. (بررسي ديدگاه ارسطو /زن از ديدگاه فلسفه سياسي غرب).

از این نظریه معلوم می شود که ارسطو با تأثر از محیط سیاسی و اجتماعی خویش، نظریه تبعیض میان دو جنس مذکر و مؤنث را مطرح کرده است.

در اینجا فیلسوف دیگری را در قرن بیستم (وقتی که زنان در اروپا آزادی فردی خود را از راه سیاست، البته بعد از قرن ها، به دست آورده اند و ادعای برابری با مردان را می کنند)، می یابیم که از ترس زن نمی خواهد در باره وی نظر بدهد: ویل دورانت، جامعه شناس معروف امریکایی و نویسنده کتاب بزرگ و گرانمایه «تاریخ تمدن»، در کتاب «لذات فلسفه» زیر عنوان «مرد و زن» مثالی را از «گورگی» و «چخوف» به تصویر می کشد، که با همدیگر به سوی ساحل در حرکت بودند و آهسته آهسته و نرم نرمک، در باره زن سخن می گفتند که ناگاه متوجه حکیم بزرگوار روسی «تولستوی» شدند که با ریش انبوهش سر به گریبان تفکر چنان فرو برده است که گویی شنهای ساحل را جاروب می کند؛ ایشان به وی نزدیک شدند و در کنارش آهسته نشستند و از زن سخن سر کردند؛ حکیم اندیشمند در حالیکه از ترس خانمش متغیر الحال به نظر می رسید، لب به سخن گشود و گفت: تا آن وقتی از زن سخن نمی گویم که بر تابوت نهاده شوم و به سوی گور مرا حرکت دهند، بعد از آنکه سر تابوت را به دست خود بستم، در باره زن سخن خواهم گفت.

آنچه در این نبشته می خوانید، نویسنده ی آن، هیچگاه ادعای رسیدن به کنه حقیقت این دو پدیده روحی را نکرده است؛ به خاطری که هریکی از عاطفه و عقل به روح ارتباط دارد و روح سری از اسرار الهی و رمزی از نهانخانه وحدت است که انسان از راه خرد نمی توان به سوی آن راه پیمود.

باید بپذیریم که از راه عقل تحلیلگر ما هیچگاه نمی توانیم به جستجوی عاطفه در کشور وجود برویم؛ بلکه آدمی از طریق تجربه های روحانی و راز و نیازهای خالصانه با خدایش می توان به مفهوم انسانی آن پی برد.

همین قدر می توانیم گفت: جاذبه عاطفی در وجود هر انسان مؤمن به نوعی تبارز می کند؛ اما گاهی ضعیف تر و گاهی قویتر؛ آنچه مسلم است بر مبنای قاعده اکثریت، جاذبه عاطفی در نهاد زنان بیشتر از مردان محسوس به نظر می رسد به خاطری که مردان، بیشتر به خردگرایی متکی اند. این را هم باید بپذیریم که این دو پدیده با وجود آنکه در محیط ایمان دست آشتی به هم داده اند اما از هم جدا بوده و یکی در وجود جنس مذکر چیره گی دارد و دیگری در وجود جنس مؤنث.

خداوند نعمت والای عاطفه را برای زنان عنایت فرموده است!

خداوند متعال‌ براي‌ آنكه‌ انسان‌ بتواند راه‌ تعالي‌ و كمال‌ را طي‌ نمايد و مشكلات‌ زندگي‌ مانع‌ از حركت‌ استكمالي‌ او نشود، او را از دو جنس‌ زن‌ و مرد خلق‌ كرد و به ‌هر يك،‌ تواناييهاي‌ خاصي‌ عطا فرمود تا با كمك‌ يكديگر اداره‌ امور و ادامه‌ حيات‌ را براي‌ خويش ‌آسان‌ نمايند. زن‌ را از مرد آفريد (از همان‌ عنصر مرد آفريد) تا دوگانگي‌ ‌بين‌ ايشان‌ پديد نيايد. زن‌ و مرد را از نظر نوع‌ استعدادها و تواناييها متفاوت‌ فرمود ولي‌ هر كدام‌ كه‌ تقوي‌ را بيشتر رعايت‌ كنند، نزد خود گرامي‌تر دانست‌ و تكريم‌ نمود. زن‌ را عاطفي‌ خلق‌ كرد تا با دردها و آلام‌ فرزندان‌ همدردي‌ نمايد و ايشان‌ را تسلي‌ دهد. زن‌ را عاطفي‌ كرد تا بشريت‌ را آرامش‌ بخشد. و بدين‌ گونه‌ زن‌ را اولين‌ معلم‌ بشريت‌ نمود تا حق‌ سخن‌ آموزي‌ و آرامش‌بخشي‌ بر گردن ‌بشريت‌ داشته‌ باشد و بدين‌ سان‌، زن‌ را در اين‌ جلوات‌ از حيات‌، انسان‌تر از مرد آفريد و بدو جايگاه‌ ويژه‌ بخشيد. زنان‌ را لطيف‌تر و عاطفي‌تر نمود تا كودكان‌ را كه‌ تنها در فضاي‌ عطوفت‌ و مهر و لطافت ‌مي‌توانند رشد و نمو يابند، پرورش‌ داده‌ و تربيت‌ نمايند تا بتوانند عواطف‌ عالي‌ انساني‌ را پرورش‌ داده‌ و رشد دهند و بدين‌ سان‌ زن‌ را پرورش‌ دهنده‌عالي‌ترين‌ ويژگيهاي‌ حيات‌ انساني‌ انسان‌ قرار داد. زن‌ را عاطفي‌ خلق‌ فرمود تا سختي‌ و رنج‌ بسيار را در دوران‌ بارداري‌ و وضع‌ حمل‌ و شير دادن‌ و فرزند پروري‌ را تنها به‌ دليل‌ ذخيره‌ بيشتر عطوفت‌ و فطرت‌ مهربان‌ خود، تحمل‌ نمايد. زنان‌ را لطيف‌تر و عاطفي‌تر نمود تا زندگي‌ خانوادگي‌ را تلطيف‌ كنند و مشكلات‌ و معيشت ‌زندگي‌ كه‌ به‌ خاطر مشكلات‌ اجتماعي‌ همواره‌ به خشونت‌ و خستگي‌ مي‌گرايد، را لطافت‌ بخشيده‌ و عاطفي‌ نمايند و بدين‌ وسيله‌ موجب‌ آرامش‌ مردان‌ شده‌ و اضطراب‌ جامعه‌ و خانواده‌ را تسكين‌ بخشند. چشمه‌ عاطفه‌ را كه‌ لسان‌ قلب‌ و رمز حيات‌ و روابط‌ انساني‌ است‌ و نيز اساس‌ تاسيس‌خانواده‌ در جامعه‌ بشري‌ مي باشد را در حقيقت‌ زن‌ به‌ وديعه‌ نهاد تا انسانها را عاطفه‌ بياموزد وروابط‌ بشري‌ را عاطفي‌ و انساني‌ نمايد. زن‌ را مظهر مهر و عاطفه‌ قرارداد تا سنگيني‌ بار مشكلات‌ حمل‌ و رضاع‌ و پرورش‌ و تربيت‌كودكان‌ بشريت‌ را با مهرباني‌ و صبوري‌ تحمّل‌ نمايد. و سختيهاي‌ زندگي‌ را در حفظ‌ روابط‌خانواده‌ با كمك‌ عاطفه‌ و محبت‌ و عشق‌، به‌ لطافت‌ تبديل‌ نمايد و اعضای خانواده‌ را مجذوب‌لطافت‌ و عواطف‌ خويش‌ كند تا بتواند پيوندهايي‌ نامريي‌ و در عين‌ حال‌ محكم‌ انساني‌ را بين‌اعضای خانواده‌ ايجاد نمايد و حقتعالي‌ بدين‌ سان‌، زن‌ را در اين‌ شئون‌ از حيات‌، تواناتر از مرد آفريد.

البته باید واضح شود که این یک قاعده کلی نیست که زنان در مجموع عاطفی باشند و مردان بر عکس عقلانی؛ به دلیل اینکه بسا زنانی را در درازنای تاریخ بشر سراغ داریم که رخش آنها در میدان تفکر و اندیشه پیشتر از مردان قدم نهاده است؛ مانند: ملکه شهر صبا (به اساس برخی روایات تاریخی بلقیس نام) در زمان حضرت سلیمان علیه السلام که ملتی را خردمندانه رهبری می نمود و داستان وی را قرآن کریم چنین روایت کرده است:

 داستان خردمندی ملکه صبا و حضرت سلیمان

 در سوره نمل بعد از داستان کوتاه شنیدن حضرت سلیمان سخن مورچه را، داستان حضرت سلیمان و ملکه صبا از غیابت هدهد شروع می شود که به آن دیار سفر کرده است؛ این داستان در 24 آیه قرآن کریم، از بیستم الی چهل و چهارم به شرح ذیل آمده است: “سلیمان چون جویای حال مرغان شد، گفت: هدهد کجاست؟ که در بین مرغان نمی بینمش؟ همانا ما او را به عذابی سخت معذب گردانیم! یا آنکه سرش را از تنش جدا کنیم! یا اینکه برای غیبتش، دلیل و برهان بیاورد. پس از اندکی مکثی هدهد حاضر شد و عذری موجه و حجتی درست آورد و گفت: من به چیزی که تو از جهان به آن آگاه نشدی خبر یافتم و به طور یقین برای تو از ملکه صبا خبر آورده ام؛ همانا در آن ملک زنی را یافتم که بر مردم آن کشور پادشاهی داشت و به آن زن هرگونه نعمت و دولت عطا شده بود و علاوه بر اینها تخت با عظمتی داشت؛ آن زن را با تمام رعیتش یافتم؛ آنها خدا را فراموش کرده و بجای خدا، خورشید را می پرستیدند و شیطان، اعمال زشت آنها را در نظرشان زیبا جلوه داده و آنها را به کلی از راه خدا بازداشته تا هرگز به حق هدایت نیابند، و خدا را که در آسمان و زمین، هر پنهان را به عرصه ظهور آورده و بر نهان و آشکار خلق آگاه است، پرستش نکنند؛ در صورتی که خدای یکتا که جز او هیچ خدایی نیست، پروردگار عرش با عظمت است؛ سلیمان به هدهد گفت باید تحقیق کنیم تا صدق و کذب سخنت را دریابیم؛ اینک نامه مرا به سوی آنان ببر و پاسخ را باز بیاور؛ بلقیس رو به رجالش کرده و گفت: نامه ای از یک مرد بزرگ به دستم رسیده است؛ این نامه از جانب سلیمان است و عنوان آن، به نام خداوند بخشنده مهربان است و بعد چنین نوشته است:” بر من برتری مجوئید و از فرمانم سر مپیچید و تسلیم امر من شوید.” آنگاه به مشورت گفت: ای رجال شما به کار من رأی دهید؛ که من تا کنون بی حضور شما تصمیم به هیچ کاری نگرفته ام؛ رجال ملک به او اظهار داشتند: ما دارای نیروی کامل و مردان جنگی مقتدری هستیم؛ لیکن اختیار با شماست؛ یا به صلح و تسلیم تن دهیم و یا با فکر روشن به جنگ رویم؛ بلقیس گفت: پادشاهان چون به دیاری حمله آورند، آن کشور را ویران سازند و عزیزترین اشخاص مملکت را ذلیل ترین افراد کنند؛ رسم و سیاستشان بر این خواهد بود؛ صلاح بر این است که هدیه ای برای سلیمان بفرستیم تا ببینیم جواب چه خواهد بود؛ چون فرستادگان بلقیس به حضور سلیمان رسیدند، سلیمان به آنها گفت: می خواهید مرا به مال دنیا مدد کنید؟ آنچه خدا به من از مال و ملک دنیا عطا فرموده بسیار بهتر از این هدیه مختصر شماست؛ آری شما مردم دنیا به این هدایا شاد شوید؛ ای فرستاده بلقیس با هدایا به سوی آنان باز شو که من با لشکری بیشمار که هیچ با آن مقاومت نتوانند کرد، به سوی آنان می روم و آنان را با ذلت و خواری از آن ملک بیرون می کنم؛ آنگاه سلیمان رو به حضار کرد و گفت: کدام یک از شما پیش از اینکه بلقیس تسلیم امر من شود، تخت او را به اینجا می آورد؟ جنی در آن میان گفت: من تخت او را پیش از اینکه تو از جایگاه خود برخیزی در اینجا حاضر می کنم و آن کس که به علم کتاب الهی دانا بود، گفت: پیش از آنکه چشم به هم زنی تخت را به اینجا می آورم؛ چون سلیمان تخت را پیش خود ملاحظه فرمود، گفت: این توانائی از فضل خدای من است تا مرا بیازماید که نعمتش را شکر می گویم یا کفران می کنم؛ و هر که شکر نعمت حق کند، شکر به نفع خویش کرده است؛ همانا خدا بی نیاز و کریم و مهربان است؛ آنگاه سلیمان گفت: تخت را بر او ناشناس گردانید تا بنگریم که آیا وی سریر خود را خواهد شناخت یا خیر؟ هنگامی که بلقیس آمد؛ از او پرسیدند آیا تخت تو چنین است؟ وی گفت: گویا همین است و ما پیش از این به این امور دانا و تسلیم امر خدا بودیم؛ پرستش غیر خدا او را از پرستش خدا باز داشته و از کافران بود؛ آنگاه او را گفتند در ساحت این قصر داخل شو! چون قصر را ملاحظه کرد فکر کرد که لجه آبی است و جامه از ساقه پا برگرفت، و گفت این قصری است که از آیینه صاف است؛ گفت بار الها من سخت بر نفس خویش ستم کردم و اینک با رسول تو سلیمان تسلیم فرمان یکتا پروردگار عالمیان شدم.

پس از این می سزد که داستان حضرت آسیه بنت مزاحم خانم فرعون را از خلال آیات قرآن کریم به بحث بگیریم که در ایمان آوردن به حضرت موسی علیه السلام نسبت به بسیاری از مردان، سبقت می جوید و همزمان با مشاهده عصای موسی هنگام مقابله با ساحران فرعون به وی ایمان می آورد:

 خردورزی آسیه همسر فرعون از منظر قرآن

 آسیه همسر شخص طغیان­گر و سركشی بود به نام فرعون در مصر، كه در رأس گروهی به نام قبطیان، صاحب قدرت و شوكت بوده و در سرزمین مصر حکومت می کرد؛ اما خودش فردی مؤمن به رسالت حضرت موسی علیه السلام بود؛ پیامبری که مأمور شد به سراغ فرعون برود و وی را به دین توحید دعوت نماید و از ظلم و جنایت به مردم بی­گناه بازدارد؛ پس آسیه در اولین اعلان رسالت و اعجاز حضرت موسى پیامبر الوالعزم الهی برای فرعون، به او ایمان آورد؛ یعنی هنگامی­ كه عصای حضرت به مار عظیمی تبدیل شد و سحر ساحران فرعون را بلعید، به پیامبری ایشان یقین پیدا کرده و ایمانش را نسبت به حضرت موسی آشکار نمود.

در روایتى از رسول خدا صلی­الله علیه و آله مى‏خوانیم: «أَفْضَلُ نِسَاءِالْجَنَّةِ أَرْبَعٌ: خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ مَرْیمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ، إمْرَأَةُ فِرْعَوْن» (سیوطى، جلال­الدین؛ ‏الدرالمنثور فى تفسیرالمأثور، ص246). ترجمه: «برترین زنان اهل بهشت چهار نفر اند: “خدیجه” دختر خویلد و “فاطمه” دختر محمد صلی الله علیه و سلم و “مریم” دختر عمران و “آسیه” دختر مزاحم، همسر فرعون.»

اخلاص و ایمان آسیه به­ حدی بود ­که خدای تبارک در قرآن کریم ایشان را به عنوان الگو و اسوه­ای برای همه­ی مؤمنان از زن و مرد معرفی نموده و وی را در اسوه بودن هم­سنگ حضرت مریم، مادر حضرت عیسای مسیح قرار داده است: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ… وَ مَرْیمَ‏َ ابْنَتَ عِمْرَانَ…» (التحریم/11-12). ترجمه: «و خداوند برای مؤمنان، به همسر فرعون مثل زده است… و همچنین به مریم دختر عمران…»

آسیه پس از شنیدن جریان معجزه­ی عصای حضرت موسی علیه السلام، به وی ایمان آورد؛ اما همسرش فرعون وی را شدیداً مورد شکنجه قرار می­داد تا دست از آیین موسی بردارد؛ ولى آسیه در برابر این فشارها و تهدیدها با استقامت تمام ایستاد و هرگز تسلیم خواسته­ی فرعون نشد؛ چراکه او تقرب به درگاه خدا را بر نزدیکی به فرعون و دستگاهش ترجیح می­داد. در ایمان خود استقامت ورزید تا اینکه از دنیا رخت بربست. و دعایش همیشه از پروردگارش همین بود: {وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نجَّنىِ مِنَ­الْقَوْمِ الظَّالِمِین‏» (التحریم/11). ترجمه: «و مرا از فرعون و كار او نجات ده‏! و مرا از گروه ستمگران رهایى بخش!»

خداوند نیز دعاى این زن نمونه، مؤمن و فداكار را اجابت فرمود و او را در ردیف یکی از بهترین زنان عالم(حضرت مریم) قرار داد.

 قرآن کریم به مقطع خاص تاریخی دیگری از زمان کودکی حضرت موسی علیه السلام در خانه فرعون اشاره می کند که عطوفت و مهرورزی حضرت آسیه سبب نجات موسی از مرگ گردیده است: وقتی رود نیل صندوقی را که به داخل آن موسی علیه السلام بود، به نزدیکی قصر فرعون بیرون نمود و کودک از سوی نگهبانان قصر به داخل آورده شد و دیدند کودکی بس زیبا در آن است؛ فرعون به مشوره نزدیکانش تصمیم قتل وی را اتخاذ کرد، اما حضرت آسیه از باب لطف و شفقتی که در دل داشت، به شوهرش سفارش نمود تا از قتل وی دست بردارد: {وَ قَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ‏ٍ لىّ‏ِ وَ لَكَ لَاتَقْتُلُوهُ عَسىَ أَن­ینفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَ هُمْ لَایشْعُرُونَ} (القصص/9). ترجمه: «همسر فرعون (چون دید آنها قصد کشتن کودک را دارند) گفت: نور چشم من و توست! او را نكشید، شاید براى ما مفید باشد، یا او را به­عنوان پسر خود برگزینیم! و آنها نمی­فهمیدند (که دشمن اصلی خود را در آغوش خویش می­پرورانند)!»

فرعون نیز در برابر شفاعت همسرش نسبت به این طفل، خواسته­ی او را اجابت نمود و طفل را به همسرش ­بخشید.

بانوی دیگری که در عقلانیت و خردورزی مثال زده می شود حضرت خدیجه بنت خویلد نخستین همسر پیامبر بزگوار اسلام است که می سزد در این باب از وی هم یادی داشته باشیم:

 خدیجه دختر خویلد نخستین مسلمان و یار و یاور پیامبر

 هنگامیکه نخستین وحی بر پیامبر صلی الله علیه و سلم در غار حراء نازل شد، به خاطری که حواس انسانی اش با دیدن ملایکه نا آشنا بود، سراسیمه و با سرعت از غار حرا به خانه ی خدیجه رضی الله عنها باز گشت در حالی آثار ترس و پریشانی در سیمایش هویدا بود و فرمود: «زملونی زملونی»؛ مرا بپوشانید مرا بپوشانید. آنگاه که خدیجه علت را جویا شد، محمد صلی الله علیه و سلم خبر از نزول فرشته وحی داد، خدیجه الکبری بدون مکث و تأملی با این کلمات تاریخی پیامبر را تسلی داد: “به خدا سوگند که پروردگارت تو را هرگز خوار نخواهد ساخت، زیرا پیوند خویشاوندی را همواره پاس میداری وبار درماندگان را به دوش گرفته وبینوایان را یاری می کنی ومالت را به تهی دستان می بخشی ومهمان را گرامی میداری و در راه حق، مردمان را یاری می رسانی”(صحیح البخاری، ج1/ص5 شماره حدیث).

در آن لحظه دشوار که پیامبر صلی الله علیه و سلم سخن از ملاقات فرشته وحی می زند؛ چیزی که در میان اعراب مکه بی سابقه بود می بینیم که این شیرزن چگونه و با چه یقینی سخن می گوید. سخنانی که بایستی در طول تاریخ با آب طلا بر صحنه روزگار حک شوند و به راستی موقف خدیجه رضی الله عنها در این لحظه زیباترین موقفی است که یک زن در تاریخ بشریت گرفته است. خدیجه این سخنان را بر زبان جاری می سازد زیرا پیامبر را می شناسد و صفات او را به خوبی می داند لهذا مطمئن است که خداوند چنین انسانی را خوار نمی کند. و در همان لحظه به رسول خدا صلی الله علیه و سلم ایمان می آورد.

خدیجه رسول خدا را به نزد پسر عمویش ورقه بن نوفل می برد. رسول خدا صلی الله علیه و سلم داستان نزول وحی را برای ورقه بازگو می کند اما ورقه که کتابهای پیامبران پیشین را خوانده بود و از برخورد اقوام پیامبران گذشته با آنها خبر داشت خبر از آینده ای ناگوار برای پیامبر می دهد: تو را از مکه بیرون خواهند کرد و با تو به دشمنی خواهند پرداخت. اما خدیجه را باکی نیست زیرا او حاضر است همراه با همسرش هر مصیبتی را تحمل نماید. دعوت اسلامی شروع می شود و خدیجه در راستای پیشرفت دعوت، اموال و دارایی خویش را در راه خدا انفاق می نماید.  دیری نمی گذرد که محاصره اقتصادی شروع می شود و بنی هاشم و بنی مطلب بایستی سالها را با تحمل کردن سخت ترین شرایط در شعب ابی طالب بگذرانند، سالهایی که آکنده از خاطرات تلخ وناگوار برای رسول خدا صلی الله علیه وسلم ویارانش بود، در این میان خدیجه رضی الله عنها تمام مشقات و سختی ها را به جان می خرد و گام به گام در کنار همسرش در شعب ابیطالب سختی ها را تحمل می کند تا اینکه پیک اجل بسراغش می آید.

در اینجا می سزد که بزرگترین بانوی تاریخ، حضرت مریم علیه الصلاة و السلام را فراموش نکنیم که قرآن کریم به گونه خاصی به داستان وی پرداخته است:

 مریم دختر عمران یکی از چهار بانوی بزرگ تاریخ

پیامبر بزرگوار اسلام در حدیثی فرموده است: بهترین زنان بهشت مریم بنت عمران، خدیجه بنت خویلد، فاطمه بنت محمد و آسیه بنت مزاحم هستند.

در اینجا به چند آیت مبارکه قرآن کریم در باره مریم می پردازیم که نشاندهنده جایگاه بلند مریم به نزد خداوند از نظر قرآن کریم است:

در سوره آل عمران آیهٔ ۴۲ چنین آمده‌است: «و فرشتگان مریم را گفتند ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته، و بر تمامی زنان دو جهان برتری داده‌است، ای مریم فروتنی کن برای پروردگار خود، و سجده به جای آور، و با نمازگزاران به نماز بایست».

    در سوره آل عمران آیه ۴۵ چنین آمده‌است: «و هنگامی که فرشتگان مریم را گفتند به راستی خدا تو را به کلمه‌ای از خویش بشارت می‌دهد که نامش عیسی پسر مریم است و در دنیا و آخرت آبرومند و از نزدیکان درگاه خداوند است».

در سورهٔ مریم آیه ۱۷ چنین آمده‌است: «ما روح خود را به سوی مریم فرستادیم، و مریم او را چون انسانی بی عیب و نقص تصوّر می‌کرد».

از خلال این آیات نتیجه می گیریم که حضرت مریم اولین و یگانه بانوی بزرگ تاریخ است که از سوی خداوند فرشته برای وی وحی می آورده است.

فکر می کنم، داستان این چهار بانوی بزرگوار تاریخ کافی باشد به اثبات این مدعا که خداوند به حکمت ازلی اش گاهی در میدان عقل و اندیشه، زنان را چنان توانمندی می دهد که هیچ مردی به پای آنان نمی توان رسید؛ اما در جانب مقابل، وقتی به برخی داستان های تاریخی از مردان نظر می افکنیم که خداوند در میان عقل و عاطفه آنها را مورد آزمون سختی قرار داده است مانند: داستان غرق شدن فرزند نوح علیه السلام در پیش رویش، قصه ایوب پیامبر که همه دارایی اش را از دست داد و زخم های وجودش را کرم ها خوردند، داستان مناظره حضرت موسی علیه السلام با فرعون و وزیرانش و ایستاده گی و پایداری و صلابت حضرت موسی درمقابل این جباران ستمگر، و همانطور: صبر و استقامت پیامبر بزگوار اسلام صلی الله علیه و سلم در قبال طعن و توهین و اذیت مشرکان مکه و فراتر از آن، صبر و پایداری برخی یاران پیامبر مانند: بلال حبشی  و خانواده عمار و غیره، می بینیم که از این آزمون های خطیر الهی، با سینه باز مووفقانه به در آمده اند.

حال فرض کنید: اگر در جای این بزرگمردان تاریخ، ابرزنی می بود، تحمل چنین رنج های عاطفی طاقت فرسا را داشت؟

اینک به یکی از داستانهای عظیم تاریخ می پردازیم که به باور نویسنده، عاطفه با عقل دست می دهد.

ابراهیم و اسماعیل (پدر و پسر) در قربانگاه عشق

 خداوند به ابراهیم فرمان داد که فرزند خود را در راه خدا ذبح کند، و او نیز جریان را با فرزندش در میان نهاد و هر دو پذیرا شدند و از این طریق پدر و پسر اخلاص خود را نسبت به فرمان خدا به منصه ی ظهور رسانیدند.

به گفته جمعى از مفسران، فرزندش در آن وقت 13 ساله بود که ابراهیم خواب عجیب و شگفت انگیزى دید که بیانگر شروع یک آزمایش بزرگ دیگر در مورد این پیامبر عظیم الشان بود، در خواب دید که از سوى خداوند به او دستور داده شد تا فرزند یگانه اش را با دست خود قربانى کند و سر ببرد. ابراهیم وحشت زده از خواب بیدار شد، مى دانست که خواب پیامبران واقعیت دارد و از وسوسه هاى شیطانى دور است، اما با این حال، دو شب دیگر همان خواب تکرار شد که تاکیدى بود بر لزوم این امر و فوریت آن. ابراهیم که بارها از کوره داغ امتحان الهى سرافراز بیرون آمده بود، این بار نیز باید دل به دریا بزند و سر بر فرمان حق بگذارد، و فرزندى را که یک عمر در انتظارش بوده و اکنون نوجوانى برومند شده است با دست خود سر ببرد! ولى باید قبل از هر چیز فرزند را آماده این کار کند؛ لذا رو به سوى او کرد و “گفت: فرزندم من در خواب دیدم که باید تو را ذبح کنم، بنگر نظر تو چیست”؟! (سوره صافات، آیه 102) فرزندش که نسخه اى از وجود پدر ایثارگر بود و درس صبر و استقامت و ایمان را در همین عمر کوتاهش در مکتب او خوانده بود، با آغوش باز و از روى طیب خاطر از این فرمان الهى استقبال کرد، و با صراحت و قاطعیت” گفت: پدرم هر دستورى به تو داده شده است اجرا کن. (سوره صافات، آیه 102). و از ناحیه من فکر تو راحت باشد که” به خواست خدا مرا از صابران خواهى یافت. (سوره صافات، آیه 102) و به این ترتیب هم پدر و هم پسر نخستین مرحله این آزمایش بزرگ را با پیروزى کامل مى گذرانند.

در این میان چه ها گذشت؟ قرآن از شرح آن خوددارى کرده، و تنها روى نقاط حساس این ماجراى عجیب انگشت مى گذارد. بعضى نوشته اند: فرزند فداکار براى اینکه پدر را در انجام این ماموریت کمک کند، و هم از رنج و اندوه مادر بکاهد، هنگامى که او را به قربانگاه در میان کوه هاى خشک و سوزان سرزمین”منى” آورد به پدر گفت: پدرم ریسمان را محکم ببند تا هنگام اجراى فرمان الهى دست و پا نزنم، مى ترسم از پاداشم کاسته شود! پدر جان کارد را تیز کن و با سرعت بر گلویم بگذران تا تحملش بر من (و بر تو) آسانتر باشد! پدرم قبلا پیراهنم را از تن بیرون کن که به خون آلوده نشود، چرا که بیم دارم چون مادرم آن را ببیند عنان صبر از کفش بیرون رود. آن گاه افزود سلامم را به مادرم برسان و اگر مانعى ندیدى پیراهنم را برایش ببر که باعث تسلى خاطر و تسکین دردهاى او است، چرا که بوى فرزندش را از آن خواهد یافت، و هر گاه دلتنگ شود آن را در آغوش مى فشارد و سوز درونش را تخفیف خواهد داد. لحظه هاى حساسى فرا رسید، فرمان الهى باید اجرا مى شد، ابراهیم که مقام تسلیم فرزند را دید او را در آغوش کشید، و گونه هایش را بوسه داد، و هر دو در این لحظه به گریه افتادند، گریه اى که بیانگر عواطف و مقدمه شوق لقاى خدا بود. قرآن همین اندازه در عبارتى کوتاه و پر معنى مى گوید: “هنگامى که هر دو تسلیم و آماده شدند و ابراهیم جبین فرزند را بر خاک نهاد…” ( سوره صافات، آیه 103) باز قرآن اینجا را به اختصار برگزار کرده و به شنونده اجازه مى دهد تا با امواج عواطفش قصه را هم چنان دنبال کند. بعضى گفته اند منظور از جمله ی ” تله للجبین” این بود که پیشانى پسر را به پیشنهاد خودش بر خاک نهاد، مبادا چشمش در صورت فرزند بیفتد و عواطف پدرى به هیجان در آید و مانع اجراى فرمان خدا شود! به هر حال ابراهیم صورت فرزند را بر خاک نهاد و کارد را به حرکت در آورد و با سرعت و قدرت بر گلوى فرزند گذارد در حالى که روحش در هیجان فرو رفته بود، و تنها عشق خدا بود که او را در مسیرش بى تردید پیش مى برد. اما کارد برنده در گلوى لطیف فرزند کمترین اثرى نگذارد!… ابراهیم در حیرت فرو رفت بار دیگر کارد را به حرکت در آورد ولى باز کارگر نیفتاد. اینجا است که قرآن با یک جمله کوتاه و پر معنى به همه انتظارها پایان داده، مى گوید: “در این هنگام او را ندا دادیم که اى ابراهیم؛ و نادیناه أن یا إبراهیم. ” (سوره صافات، آیه 104) آنچه را در خواب ماموریت یافتى انجام دادى؛ سپس مى افزاید: “این مسلما امتحان مهم و آشکارى است” ذبح کردن فرزند با دست خود، آنهم فرزندى برومند و لایق، براى پدرى که یک عمر در انتظار چنین فرزندى بوده، کار ساده و آسانى نیست، چگونه مى توان دل از چنین فرزندى برکند؟ و از آن بالاتر با نهایت تسلیم و رضا بى آنکه خم به ابرو آورد به امتثال این فرمان بشتابد، و تمام مقدمات را تا آخرین مرحله انجام دهد، بطورى که از نظر آمادگى هاى روانى و عملى چیزى فروگذار نکند؟ و از آن عجیب تر، تسلیم مطلق این نوجوان در برابر این فرمان بود، که با آغوش باز و با اطمینان خاطر به لطف پروردگار و تسلیم در برابر اراده او به استقبال ذبح شتافت. اما براى اینکه برنامه ابراهیم ناتمام نماند، و در پیشگاه خدا قربانى کرده باشد و آرزوى ابراهیم برآورده شود، خداوند قوچى بزرگ فرستاد تا به جاى فرزند قربانى کند و سنتى براى آیندگان در مراسم”حج” و سرزمین” منى” از خود بگذارد.

حال اگر سؤالی را مطرح کنیم که آیا امکان چنین تحمل عاطفی از یک زن، با وجود آنکه همپای مریم یا خدیجه و یا فاطمه و آسیه باشد، می رود؟

پایان سخن

 آنچه در پایان این بحث لازم به تذکر پنداشته می شود، نقاط ذیل است:

1- عقل  و عاطفه دو ارزش والای انسانی است که مانند سایر ارزشهای انسانی در روز الست، از سوی خداوند در خمیره انسان عجین شده اند.

2- عاطفه و احساس تا حدی بهم مشابه اند با این تفاوت که احساسات در وجود حیوانات تبارز می کند و عاطفه در وجود انسانها.

3- پیامبر بزرگوار اسلام، اولین و آخرین پیام آور عقل و عاطفه است که در قرآن کریم از هردو به «رحمة للعالمین» تعبیر رفته است؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم همانطوری که انسان ها را به اندیشیدن در مسایل زندگی تاکید کرده است، به همان اندازه به محبت و مهرورزی و عطوفت تشویق و ترغیب و  امر فرموده است؛ و هردوی این دو پدیده در وجود وی به درجه کمال بوده است.

4- انگیزه خردورزی و عطوفت در نهاد تمام انسانها اعم از مرد و زن وجود دارد اما امکان اندکی است که توازن میان این دو برقرار باشد؛ به این معنا که همواره یکی بر دیگر چیره گی دارد.

5- آنچه تاریخ و تجربه نشان می دهد، انگیزه عقلانی نسبت به عطوفت در وجود مردان، بیشتر دیده می شود؛ آنچنان که احساس در وجود حیوانات جنس مؤنث نسبت به شعور در حیوانات جنس مذکر غالب تر به نظر می رسد؛ به همین دلیل است که خداوند به حکمت ازلی اش، پیامبران را از میان مردان انتخاب کرده است؛ مردان می توانند با صبر و شکیبایی در مقابل مصایب و مشکلات طاقت فرسایی، مسیر دعوت را بپیمایند، و در قبال چالش هایی که فراراه آنان قرار گیرد، عاقلانه و دور اندیشانه تصمیم اتخاذ کنند؛ به همین دلیل بوده است که در طول تاریخ، فرماندهی جنگ ها، حکمروایی بر شهرها و آبادانی کشورها از ناحیه کارهای شاقه فزیکی به مردان اختصاص داشته و کارهای درون خانه از قبیل: تربیت فرزندان و غیره، وظیفه زنان پنداشته می شده است؛ این را هم نباید فراموش کنیم که از نظر واقع بینانه، اگر قضاوت نماییم، چیرگی یکی از دو وصف عقل و عاطفه بر دیگر، در وجود زن یا مرد، به این معنا نیست که یکی بر دیگر برتریت داشته باشد؛ اگر ما به برتریت باور داشته باشیم، در حقیقت مداخله در کارگاه آفرینش نموده ایم و این معیار را از خلال ذوق انسانی خود تعیین کرده ایم.

6- بیایید در دونیم قرن اخیر، جوامع اروپایی و امریکا را به بررسی بگیریم که در آنجا برای زنان و مردان حقوق یکسان داده شده است، آیا زنان توانسته اند در جنبه خردورزی به پای مردان برسند؟ این اختراعات و انکشافات چشمگیری که صورت گرفته است، نقش زنان در آن، چقدر محسوس بوده است؟ در عرصه ساختار تکنالوژی جدید و استفاده از آن، تا حال چند زن نام آور را شناخته ایم که وسایل پیشرفته ای را در عرصه صنعت، ایجاد و اختراع کرده و شهرت جهانی کسب کرده باشند؟ در طول نزدیک به دوصدسال گذشته چند رییس جمهور در امریکا و یا کشورهای اروپایی زنان بوده اند؟ چقدر اعضای پارلمان آنان را زنان تشکیل می داده اند که از راه انتخابات آزاد به قدرت رسیده باشند؟ بیایید آنهایی که به قدرت رسیده اند، را با مردانی که در جانب مقابل ایشان قرار دارند، به مقایسه بگیریم؛ آیا آنچنان که مردان قوه استدلال را در دفاع از حقوق مردم و یا رسیدن به اهداف سیاسی شان دارند، آن توانمندی را زنان هم دارند؟ ویل دورانت در کتاب «لذات فلسفه» بر دو قرن اخیر اروپا و امریکا به شدت می تازد که با شعارهای سطحی، بی بنیاد و فریبنده ای، زن را از خانه بیرون کردند و به کارخانه ها دوشا دوش مردان مصروف کار ساختند که در نتیجه ی آن، از مقام رفیع مادری سقوط کرد و به رقص خانه ها، هوتل ها و مراکز خوش گذرانی مردها به فاحشه تبدیل شد. به باور ویل دورانت: زن وقتی از مقام بلند مادری اش سقوط کرد که از خانه بیرون شد، در جوار مردان به اشتغال پرداخت، موهای سرش را قطع کرد و مانند مردان لباس پوشید؛ این امر سبب شد که مهر مادری از قلبش بیرون شود، نظام خانوادگی که بر مبنای شفقت و احترام متقابل میان فرزند و والدین استوار بود، از هم بپاشد، و بالآخره معنویت از میان برداشته شود؛ ویل دورانت: به حال مردم اروپا و امریکا تاسف می کند که در این دو قرن اخیر تمام ارزشهای انسانی را از دست دادند، و می گوید: اگر تاریخ برگشت را می پذیرفت، غرب تاریخ خود را باید دو قرن به عقب می برد؛ در این گیر و دار، قرن های اخیر زنان غربی از وظیفه ی خود ماندند و از جایگاه بلند اجتماعی ای که داشتند، سقوط کردند و به جایی که می خواستند برسند، علاوه از اینکه نرسیدند به ابزار خوش گذرانی مردان تبدیل شدند و در هوتل ها، مغازه ها، رقص خانه ها، آرایشگاه ها و مشاغل دیگری که مردان از پذیرفتن آن احساس ننگ می کنند، مصروف شدند و مردان همانند گذشته بر مسند بزرگواری تکیه زده اند و زنان را در خدمت خویش فکر می کنند. در اینجا در خور توجه است که یک سؤال دیگر را مطرح نماییم؛ زنان در این عرصه چرا عقب ماندند؟ واضح است که شاید مردان باعث نشده باشند؛ در حقیقت آنها توانمند و تخصصی که در محیط خانواده دارند، را از دست داده اند و طبیعی است که توانمندی کار را مانند مردان ندارند؛ وظایف بیرونی بیشتر به استعدادهای عقلانی متکی است، آنانی که در عرصه خردورزی پیشتر قدم نهاده اند، می توانند دوشا دوش مردان مصروف کار شوند اما در مقابل مردان کمتر اند.

7- دین مقدس اسلام که وظایف زنان را مطابق به توانمندی عاطفی آنها در محیط خانواده تنظیم نموده است؛ به این معنا نیست که زن در نقش یک پیش خدمت برای مرد باشد؛ چنانچه می تواند که از شیر دادن اطفال، و در پخت و پز و لباس شویی و صفاکاری و غیره سر باز زند؛ و برای شوهر پیشنهاد کند تا در حد توانمندی خویش پیش خدمتی برای این امور بگمارد؛ اما جامعه استبدادی افغانستان، همانطوری که نظام های استبدادی غرب در حق زنان جفا کرده است، بیشتر از آن در حق زن جفا نموده است.

8- بیایید یکبار چشمان خود را ببندیم و داستان ذبح ابراهیم فرزندش اسماعیل را در قربانگاه عشق پیش روی خود مجسم کنیم، جدال عاطفه و عقل را هم لحظه یی به تماشا نشینیم و سپس از خود بپرسیم: اگر در جای حضرت ابراهیم زنی از بزرگ زنان تاریخ می بود، چه تصمیمی اتخاذ خواهد می کرد؟ بیایید لحظه یی سر به گریبان تأمل فرو بریم و کشمکش میان عقل و عاطفه را در وجود یعقوب هنگام جدایی فرزندش یوسف به غور و بررسی بگیریم؛ بیایید در میدان بدر، رو به رو شدن حضرت ابو حذیفه با پدرش (در حالی که مشرک بود) را مشاهده کنیم که هریک از دیگر خود را کنار کشیدند تا آنکه بعد از ختم جنگ، ابوحذیفه پدرش را در میان کشته شده گان دید که به سوی قلیب (گودال) کشانده می شود. در این وقت آثار حزن و اندوه در سیمای ابو حذیفه نمایان شد و پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم از وی پرسید که آیا در ایمان ابو حذیفه خللی راه یافته است؟ وی گفت: یا رسول الله هرگز نه! بل غمگینم از اینکه پدرم از بزرگان بود، ای کاش مشرک از دنیا نمی رفت!

9- از خلال متون اسلامی در رابطه به تربیه طفل می خوانیم: مادر از راه عطوفت و مهرورزی به تربیت طفل می پردازد؛ و پدر از راه عقل و اندیشیدن در فعالیت های زندگی؛ مانند اسب دوانی، شمشیر زنی، پهلوانی و غیره؛ به تعبیر دیگر: وظیفه مادر به تربیت روحی طفل بر می گردد و مسوولیت پدر به جنبه آموزشی آن؛ در این میان وظیفه مادر به مراتب سنگین تر، مهمتر، و انسانی تر از وظیفه پدر است؛ به دلیل اینکه مسیر آینده طفل از راه تربیت روحی در زمان کودکی رقم می خورد، آنچنان که پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و سلم به وضاحت ارشاد کرده است: «هر کودکی، بر ایمان فطری زاده می شود، پس والدین وی، او را به دین یهودی، نصرانی و یا مجوسی می کشانند».

10- دین مقدس اسلام در مقابل مشکلات گونه گونی که والدین در حق اطفال (در عرصه پرورش و آموزش) متحمل می شوند، جایگاه مادر و حرمت آن را سه برابر پدر توصیف نموده و در قرآن کریم بعد از ایمان، به عنوان اولین مسوولیت اجتماعی، حقوق والدین را ذکر فرموده است: {وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا،‏ وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً } (الأسری/23-24). ترجمه: ‏«(اي انسان!) پروردگارت فرمان داده است كه جز او را نپرستيد، و به پدر و مادر نيكي كنيد (و با آنان نيكو رفتار نمائيد). هرگاه يكي از آن دو، و يا هر دوي ايشان نزد تو به سن پيري برسند، (كمترين اهانتي بديشان مكن و حتي سبكترين تعبير نامؤدّبانه همچون) اُف به آنان مگو! (و بر سر ايشان فرياد مزن) و آنان را از پيش خود مران و با سخنان محترمانه با آن دو سخن بگو؛ و بال تواضعِ و مهرباني را براي شان فرود آور(و در برابر شان كاملاً فروتن باش، و براي آنان دست دعا به درگاه خدا بردار) و بگو: پروردگارا! (اينك كه ضعيف و جز تو پناهي ندارند) بديشان مرحمت فرما، همان گونه كه آنان در كوچكي (به ضعف و كودكي من رحم كردند و) مرا تربيت و بزرگ نمودند».

و همانطور: امام بخاری رحمه الله حدیثی را از ابوهریره رضی الله عنه نقل می کند که شخصی به نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم آمد و پرسید: یا رسول الله، کدام یکی (از پدر و مادر) به همراهی (وهمکاری و همنشینی ام) سزاوارتر اند؟ پیامبر فرمود: «مادرت»، گفت: بعد از آن؟ فرمود: «مادرت»، گفت: به دنبال آن؟ فرمود: «مادرت»، گفت: پس از آن؟ فرمود: «پدرت». (صحیح بخاری، کتاب الأدب، باب من احق الناس بحسن صحابتی، شماره حدیث (5971).

در این حدیث ملاحظه می کنیم که مادر نسبت به پدر سه برابر مقدم بوده و حق و حرمت وی بعد از ایمان آوردن به خداوند، مهمترین مسوولیت انسانی به شمار می رود. از این حدیث و آیه مبارکه معلوم می شود که عطوفت و مهرورزی مادر بر فرزند در آوان کودکی، به نزد خداوند نهایت ارزشمند بوده و از همین راه باید حق آن، اداء شود.

_____

فهرست منابع:

– قرآن کریم

– صحیح بخاری

– صحیح مسلم

– لذات فلسفه

– بررسی نقش عاطفه در تعلیم و تربیت قرآنی.