رسانه، رابطه ی اخلاق و دین

 

چکیده:

باتوجه به کارکرد رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی که با مردم در تماس هستند و فرهنگ مردم منبعث از دین و آداب و رسوم بومی ست، لازم است اصحاب رسانه با توجه به مرزهای مشترک دین و اخلاق و تسلط فرهنگی رسانه ها، “رسانه یاران” جنبه های حد و مرز شرع مقدس را در این شغل مقدس رعایت کنند. به همین جهت در این مقاله به نکات ضروری اخلاقی و توجه به حقوق مردم به ویژه قشر پایین جامعه که دفاع از آنان وظیفه ی همه جانبه ی آگاه گران در این میدان است، اشاره شده و راهکارهای کابردی برجسته گردیده است.

کلید واژه ها:  “دین”، “رسانه یاران”، “حق”، “شناخت”، “دلسوزی”، “ادب”، “قضاوت درست”، “دفاع از ستمدیده “،”امر به معروف”؛ “عدالت”

مقدمه:

دین که با آمدن بشر یا خلقت او همطراز است، خود به عنوان رسانه بود یا به عبارت دیگر: دین ، رسانه بود و رسانه، دین. در اصل همانطور که دین را پیامبران آورده اند نفس دین خود، یک پیام است.  خوراک فکری مردم با همین پیام، سخنرانی و منبر بود؛ با گسترش و آمیختگی دین و آداب و سنن بومی مردم  از مسایل دینی گرفته تا ضرب المثل ها و معما ها، داستان ها، شعر های حماسی و…  همه را مردم از این وسیله ی ارتباط جمعی فرا می گرفتند. با خبر شدن از گم شدن یک بزغاله  یا مالی از مردم یک روستا از مأذنه ی مسجد به گوش مردم می رسید. خبر از هجوم به مردم  یک محل و شهر و روستا یا آمادگی دفاع دسته جمعی با بانگگاه مسجد بود. یک رسانه ی تمام عیار.

نمی توان گفت: بین رسانه و دین ارتباطی وجود نداشته است. و اخلاق، خمیر مایه ی این ارتباط  است که احساس مسؤولیت را در اهل قلمِ رسانه ها برمی انگیزاند. با این نظر می توان وجدان کاری بیدارگری برای اقشار مختلف جامعه و راهکار های رشد و ترقی و هدایتگری را از رأس مخروط تا لایه های پایینی آن، برانگیخت. اگر این خمیر مایه ی معنوی وجود نداشته باشد به راحتی می توان سیاه را سفید و سفید را سیاه جلوه داد. ملتی یا قومی را دوست یک ملت، و یا قومی را دشمن دیگری کرد. به همین جهت نکاتی در این ارتباط  آورده می شود.

به قول یکی از مجریان رسانه ای ایران، خبره در امر رسانه و نویسنده (علی اکبر عبدالرشیدی) در مقاله ی  “اهمیت دین برای رسانه” در این باره آورده است:

«اما از اواسط قرن 20 نهضت روشنفکری جدیدی در جهان شکل گرفت که دور شدن سریع انسان را از جرگه دین و اخلاق دینی اشتباه دانست و ریشه بسیاری از نابسامانی های نیمه اول قرن بیستم را در همین شتابزدگی جستجو کرد. این نهضت بار دیگر دستاوردهای فراموش شده فرهنگ دینی در همان قرون وسطی را در اروپا در حوزه های مختلف هنری، علمی و صنعتی به انسان قرن بیستمی گوشزد کرد و یاد آور شد که پیشرفت های علمی در قرون بعد ریشه در زمینه های فکری مذهبی داشته است.

اما فریاد این روشنفکران دینی در میان انبوه صداهای ضد دینی شنیده نشد. از آنجا که در غرب رسانه ها نقش بسزایی در تبیین و ترویج اندیشه های غالب اجتماعی دارند متفکران نهضت جدید سعی در ایجاد مراکز مطالعاتی دانشگاهی برای تربیت کسانی کردند که هم در حوزه رسانه و هم در حوزه دین و اخلاق دینی صاحب نظر باشند.

به گفته صاحب نظران این عرصه مطالعاتی صرف نظر از اندیشمندان حوزه مبارزه با دین در عرصه رسانه، یکی از مهم ترین موانع بر سر راه توسعه مطالعات در حوزه مشترک دین و رسانه صاحبنظران دینی بوده اند. دین شناسان گاه بی اطلاع از نقش و نفوذ رسانه در دنیای امروز دین را در حوزه سنتی و بسته ای ترویج می کنند که به قرون گذشته تعلق دارد در حالی که روشنفکران جدید معتقدند دین باید با مصداق های عملی و کاربردی بتواند در حوزه رسانه تعریف شود. دین شناسانی که ارزش و اهمیت رسانه را درک نکرده باشند طبعاً دین را با رسانه بیگانه فرض می کنند.» (سایت روزنامه جام جم)

او در مقاله اش از ایجاد مرکز مطالعات دین و رسانه در دانشگاه های کشورهای صنعتی سخن می گوید و ادامه می دهد: «یکی از مهم ترین حوزه های مطالعاتی مشترک در عرصه دین و رسانه موضوع تکوین دین در زندگی امروز است. مفاهیمی از قبیل خانواده، هویت، معنویت، زندگی اجتماعی، عشق، رفاه و همزیستی جزو این گفتمان هاست که از مشکلات جهان امروز است.»

ایشان در بخش دیگری از نوشته اش خبر از پر طرفدار بودن رشته های دین و رسانه در غرب می دهد و آورده است:

«امروزه در بسیاری از دانشگاه های معتبر مغرب زمین کرسی های دین شناسی در کنار کرسی های مطالعات رسانه ایجاد شده است. رشته های بین رشته ای برای مطالعه ی دین و رسانه نیز طرفداران فراوان دارد. شاید دانشگاه کلرادو در آمریکا از پیشقراولان تأسیس یک رشته میان رشته ای بین رسانه و دین بوده است که می کوشد در زمینه ی تلفیق دین و رسانه مطالعات ریشه داری صورت دهد و آفت دور بودن اندیشه های دینی را از حوزه رسانه تبیین کند. این دانشگاه امروزه بخشی از یک شبکه گسترده تحقیقاتی بین المللی است که نقش دین را در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات مطالعه می کند. مرکز مطالعات دین و رسانه در دانشگاه نیویورک نیز یکی از 10 مرکز بزرگ مطالعاتی جهان در این حوزه است که روزنامه نگاران را به مطالعه تطبیقی ادیان و کاربرد دین در زندگی جوامع متدین فرا می خواند و معتقد است رسانه ها با بررسی و تبیین این کاربرد ها می توانند الگوهای تازه ای را برای بشر سرگردان امروز فراهم کنند… اولین وظیفه ای که این گونه نهادهای روشنفکری جدید برای خود تعریف کرده اند شناختن زمینه های تبلیغ منفی دین در رسانه های غربی و بخصوص آمریکایی است. با شناخت است که می توان این زمینه ها را از میان برد و زمینه های تبلیغ ارزش های معتبر دینی را جایگزین کرد… حمله به دین و انتقاد از ارزش های دینی کمتر با مقاومت روبه رو می شود، در حالی که اگر رسانه ای در باب دفاع از دین و سازگاری ذات انسان با دین مطلب یا برنامه ای انتشار دهد با واکنش های تند لابی های ضد دین رو به رو می شود…»

با توجه به این که امروزه رسانه ها میدان دار همه جانبه ای در تأثیر گذاری بر اقشار مختلف مردم از  کودکان سه چهار ساله تا افراد مسن جامعه دارند و در واقع رشته ای برگردن همه انداخته و به هر سمت و سو بخواهند آنان را سوق می دهند، نمی شود خواسته ها و تمایلات روحی اخلاقی و معنوی آحاد جامعه را مدّ نظر قرار ندهند. دست اندرکاران  این سایه گستر جامعه،  باید دین،  آداب و سنن، و مصالح عمومی ملک و دین و کشور را وزنه ی سنگینی در این تعامل به حساب آورند. و با سبک ، سنگین کردن آنچه تولید می کنند که امر فکری و فرهنگی ست، سره را از ناسره و  مهم را از غیر آن، تشخیص دهد و حتا بین “بد” و “بدتر” آن را برای عرضه برگزینند که ضرر کمتری برای جامعه دارد.

جامعه ای که بخواهد از امنیت اجتماعی برخوردار باشد، چاره ای ندارد جز این که رسانه های آن  در باره ی اخلاق جمعگرایی و مرزهای تلاقی حقوق فرد و اجتماع، تلاش زاید الوجهی داشته باشند تا بتوانند از چالش های ناامنی همیشگی ، پیش گیری کنند. آنچه کارایی فراگیرِ درمانگر دارد، فقط اخلاق است و آنچه با سرشت انسان سازگاری دارد که چیزی جز آیین و دین خدایی نیست. 

این ، رسانه هایند که می توانند، منبع بسیار مهمی از نوع اول، برای آموزش و آگاهی جامعه باشند و مانند طبیبی باشند که وقتی به مداوای مریضی می پردازد، حاضران دیگر نیز از او  بهره گیرند ولی پایه های اساسی آن در این آموزش و آگاهی، اخلاق انسان سازی ست که مجموعه و گردونه ای از ارکان و شاخه های فرعی از معیارهای دارای قداست و با ارزش دینی ست. اینها عاملی هستند که مسیر رشد شنودگان ، بینندگان و خوانندگان را برای رسانه تبیین می کنند. حفظ این چارچوب و مقید بودن به آن؛ و حرکت در این میدان، ثبات و دوام  کار را و اقبال مخاطبان را در پی خواهد داشت. در این صورت، رسانه آموزشگاهی برای هدایت مردم به ارزش هاش همگون با فطرت انسانی می شود. و درست در مسیری گام برمی دارد که اعتماد مردم را به خود جلب می کند و در واقع مأمن و پناهگاهی برای آنان به حساب می آید و قدرت میدان داری را با پشتیبانی مردمی به دست حواهد آورد. زیرا در در مسیری حرکت کرده که “پسندد آنچه را جانان پسندد”. با توجه به این نکته، رسانه باید خود را ملزم به این وظیفه، مسؤولیت و رسالت بداند و برای رشد خود و جامعه، همیشه از آبشخور آن نوش جان کنند.  آن رسانه هایی که غیر از این، خط سیر دیگری را بر گزینند، تک بعدی عمل کنند یا برده و جیره خوار مخالفان اخلاق منطبق با سرشت بشری باشند، در نهایت به بن بست خواهند رسید و  در مقابل پرسش هایی که قرار خواهند گرفت محکوم به سر انجام بدی خواهند بود.

قصد مطرح کردن مطلبی را داشتم که دیدم مقاله ی پر محتوایی در موضوع های پیوسته به هم با عنوان “تعامل دين و رسانه از ديدگاه حقوق” به قلم دكتر محسن اسماعيلي آورده است، لذا عین آن، اینجا، ارایه می شود که در باره ی: “دين تنها محدوديت نمي آفريند” است و با موضوع بحث ما همخوانی دارد و نیازی به توضیح بیشتر نیست:

«نبايد تأثير آموزه هاي ديني بر رسانه را صرفاً محدوديت زايي دانست؛ اين برداشت نادرستي است كه عمداً يا از روي اشتباه, براي ترويج آن تلاش مي كنند. نمي توان اين واقعيت را انكار كرد كه پاي بندي به ارزش ها و احكام ديني به هر حال ضوابط و محدوديت هايي را بر تصميم گيري ها, گفتارها و كردارها تحميل مي كند, اما اين همه واقعيت نيست. بخش مهم و ديگر آن است كه التزام به شمار فراواني از آموزه هاي اخلاقي و ديني مسئوليت زا و موجب پيدايش تعهداتي است كه به تحرك بيشتر رسانه ها مي انجامد. براي مثال پاي بندي به آموزه ی “عدالت طلبي”،”امر به معروف و نهي از منكر”،”دفاع از ستمديدگان”،”نصيحت و خيرخواهي براي مؤمنان و ائمه مسلمين” و ده ها اصل ديني مانند آن، نه تنها به رسانه ها و خبرنگاران متعهد، اجازه ی سكوت و مماشات نمي دهد كه جستجو، تبليغ، فرياد و تشويق جامعه به اقدام را وظيفه ی حتمي آنان قرار مي دهد.

“خبرنگار” يا “رسانه یار” كه برترين عبادت را گفتن حق در برابر زورمداران مي داند يا معتقد است كه هر كس نداي ستمديده اي را بشنود و ساكت بماند، دين ندارد، حتماً عملكرد متفاوتي ازهمكار مشابه خود خواهد داشت كه به اين اصول باور نداشته و معتقد است به “سري كه درد نمي كند دستمال نمي بندند.”

آيات و احاديث مربوط به «حرمت كتمان حق» نمونه ی گويايي در اين زمينه است. اگر دين با حكم به وجوب كتمان اسرار شخصي و حريم خصوصي افراد نوعي محدوديت براي كار رسانه ی ديني ايجاد مي كند از سوي ديگر با تحريم كتمان حق فضاي بي كراني را به روي رسانه ها مي گشايد. آيات زير در اين باره مثال زدني است:

ـ آنانكه پيام هاي روشن و هدايت گري را كه ما براي مردم ارسال كرديم, پنهان كرده و بازگو نمي كنند مورد لعن پروردگار و تمام لعن كنندگان هستند؛ مگر آنكه توبه كرده، آثار اين كتمان را اصلاح و حقيقت را براي ديگران تبيين كنند.(سوره بقره، 159-160)

ـ هر كس از واقعيتي خبرداشته ولي شهادت خويش را كتمان كند، قلبش گنه كار است (سوره بقره، 238) و ستمكارتر از ديگران. (سوره بقره، 140)

ـ هيچ پيام رساني نبايد خيانت كند و اگر چنين كند روز قيامت به كيفر آن خواهد رسيد. (سوره آل عمران، 161)

ـ خدا دوست ندارد كه كسي به گفتار زشت صدا بلند كند مگر آنكه ستمي بر او رفته باشد. (سوره نساء، 148)

ـ عدالت را بپا بداريد و براي خدا حق را بگوييد؛ حتي اگر به زيان شما يا والدين و نزديكانتان باشد. (سوره نساء، 135) »(سایت دانشگاه امام صادق)

با توجه به نکات ذکر شده تا کنون به این اینجا می رسیم که :

– اخلاق در رسانه ها و “رسانه یاران” بسیار مهم و ضروری است زیرا رسانه بلند گوی آواز و صدای مردم است.

– دفاع از مظلوم  و فریاد ستمدیده در هر زمینه از ستمی ست که به او روا داشته شده است و مسؤولیت رسانه ای ایجاب می کند فریاد حلقوم آنانی باشد که  مورد تجاوز گرفته و حقشان یا با تجاوز ضایع شده یا از طرف قاضیان درباری به یغما رفته است.

– یاد آوری و عنوان کردن وجود منکر در جامعه برای راهیابی به مبارزه با آن و آگاه کردن مخاطبان و مجریان امور، خودگام بزرگی در حرکت به سوی نیکی ها و امنیت اجتماعی و آرامش است.

– امر به معروف و جهاد حق گویی برای اصلاح کژروی ها و کژراهه ها از طرف هرکس در هر مقام و منصبی باشد بر اصحاب رسانه امری با احساس مسؤولیت است تا نگذارند با حیله گری، اخلاق و شرف و عزت یک جامعه بر باد فنا رود.

در یک جامعه ایده ال مبتنی بر دین خدا، اخلاق و شرافت انسانی، هیچ چراغ قرمزی که جلو حرکت رسانه را در حقگویی بگیرد، نباید وجود داشته باشد. بلکه باید خودش چراغ قرمزی باشد برای همه ی نهاد های مدنی که به آن  تعرض نشود تا بتواند بدون ترس و واهمه، لکنت زبان، لرزش دست و یبوست قلم، بر انجام وظیفه ی خود محکم و استوار باشد.

اما چند نکته، قبل از انجام و اقدام عملی برای رسانه ها قابل توجه است که تقدیم دست اندر کاران رسانه، این دلسوزان آگاه گر جامعه می گردد:

1. کار کارشناسی، آگاهی علمی و بدون خدشه  

در باره ی هر جریان، رخداد، اتفاق و مطلبى، چه از نوع قابل تحمل و صحیحش و چه از نوع بد، نگران کننده و چندش آورش، شناخت و معرفت درست آن،‌ اولين وسيله­اى است كه “خبرنگار” یا “رسانه یار” به آن احتياج دارد تا بتواند با آگاهى كامل و اطلاعات لازم، درآن موضوع وارد شود و بى هيچ عيب و نقصى بتواند برای مطرح کردنش اقدام کند. كار كارشناسى براى هر موضوعى از ضروريات است كه عقل آن را تأييد مى­كند و در هر چه بنگريم علم و دانش از اساسى­ترين اجزاى تشكيل دهنده­ى آن به حساب مى­آيد تا در دفاع از آن درست وارد میدان شود. اگر بدون آگاهی و دانش و کارشناسی لازم  صورت گیرد،اولين اثر نامطلوبى كه دارد ناتوان و ناكارا کار رسانه ای کرده و اقدامی را به انجام رسانده که نمی تواند از آن خوب دفاع کند. به قول مرحوم شريعتى: اگر مى­خواهيد چيزى را بکوبيد از آن بد دفاع كنيد.

2. شناخت روحيه ی جامعه:  

یک فرد رسانه ای – یا به اصطلاح ما – “رسانه یار”، باید از لحاظ روانشناسی اجتماعی خود را به مرحله ای از شناخت جامعه رسانده باشد که بتواند آنچه را می خواهد برای مردم  مطرح کند و جا بیندازد طوری عنوان کند و بیاورد در معرض چشم و گوش مردم قرار دهد تا جامعه آن را بپذیرد. ” ظرفيت فكرى، عقل و درايت” مخاطبان را سنجيدن، باعث مي‌شود بدانيد چگونه بايد با آنان، دروازه گفت و گو را باز كرد و ارتباط برقرار کرد. درست همانگونه كه امام علي(ع) وقتى ابن عباس را براى بحث با خوارج اعزام مى­فرمود، سفارش كرد: «درگفت و گو با آنان از قرآن استفاده نكن زيرا قرآن معاني گوناگونى در بردارد، وقتى آيه­اى مى­آورى، آنان نيز با آيه ی ديگرى پاسخ مى­دهند؛ از سنت پيامبر براى شان دليل­آور چون نمى­توانند آن را رد كنند و گريزگاهي براى خود بيابند» (نهج البلاغه/ نامه77)

3. حس ناصحانه و دلسوزی برای مخاطبان  

“رسانه یاران” باید اخلاق پیام آوران خداوند را در ارتباط با جامعه برگزینند. پيامبران از در”ستيزه‌ جويى و خصومت” با مردم وارد نمى­شدند بلكه به طور “دلسوزانه” جهت هدايت مردم،‌ به آنچه صلاح آنان درآن وجود داشت،‌ پیام رسانی می کردند. قرآن اين روش پيامبران را، با واژه‌ى “نُصح” مطرح كرده است (سوره اعراف/68، 62؛ هود/34؛ قصص/12. (به بحث  ” جدل از منظر قرآن” در فصل اول کتاب گفتمان در قرآن يا جدل و استدلال در قرآن مراجعه شود).

لذا “رسانه یار”،  بايد از آن به عنوان يك أسوه­اي پايدار و هميشگى استفاده كند. لازم است مراقب و مواظب باشد كه نه تنها به مخاطبان خود، گزند عقيدتى نزند بلکه بايد آنان را از گزند عقايد نادرست ديگران نیز، حفظ كند و از تأثير آن­ها بر جامعه  بكاهد كه اين رفتار، ناصحانه و دلسوزانه کار رسانه ای و پیام رسانی ست. در این میدان مقدس جایی برای عناد و کینه توزی وجود ندارد و در این راه نباید بلندگوى شيطان شد که به طور قطع از شيطنت، حق تراوش نمى­كند. “رسانه یار” اگر با عداوت و كينه­اى مطلبی را مطرح کند، به طور مسلّم با مسیر پیام آوران خدا، فاصله صد و هشتاد درجه ای دارد؛  باید قبل از طرح مطلب ، خبر، جریان و رخداد، آن چه را با “عشق و محبت” ،  “مهربانى و شفقت‌‌‌”، “دلسوزى و جذّابيت” و “صفا و صميميت” در تضاد است از خود دور کند و نرمی را که در جرگه لطف و مهربانی است، مبناى کار خود قرار دهد.

حرکت ناصحانه چون از دل حقيقى انسان، كه سوز و گداز عاشقانه دارد، برمى­خيزد، لاجَرَم بر دل ­نشيند و آن چنان تأثيرى مى­گذارد كه هر چه شنونده یا بیننده ، عناد هم داشته باشد، اثر آن را نمى­تواند انكار كند و در حداقل پذيرش، آن را ساحرانه مى­داند.

4. حق پذيرى: 

آنچه در امر رسانه ای، محوريت دارد و بايد مانند كعبه بر دورش طواف كرد و بر گردش چرخيد، حق‌پذيرى است. چون در اينجا به دنبال‌ حق می گردیم  تا آن را بيابيم و در مقابلش سرتسليم فرودآوريم. اين، برخاسته از حق‌گرايى فطرت انسان است اما آنچه اين كشش را در ما مى­كُشد يا پوششى بر روي آن مى­كشد، لجبازى يا لجاجت است. لجاجت در بستر “خود رأيي” جاى دارد و لجباز به كسى گويند كه بر آنچه خود مى­فهمد، تكيه مى­كند، آن را درست مى­داند و بر آن اصرار مى­ورزد. پيامبر اسلام (ص) ما را فرا مى­خواند كه از اين صفت مذموم دورى گزينيم زيرا آغازش جهالت و نادانى، آخرش ندامت و پشيمانى است ( تحف العقول نوشته ابی محمد حسن حرّانی  محدث قرن چهار هجری با ترجمه ص 15 به تصحیح علی اکبر غفاری، کتابفروشی اسلامیه تهران)

چيزى كه در حوزه­ى جهالت قرارگيرد با حق پذيرى كه در ميدان عقلانيت جاى دارد، سرسازش ندارد. عاقل كسى است كه رأى و نظر خود را متهم مى­كند و به آنچه نفسش برايش مى­آرايد، اعتماد نمي‌كند. احتمال اشتباه‌كردن در انديشه و برداشت غلط داشتن، حرکت در مسير عقل است. به عبارت ساده­تر، كج فهمى را در خود مُحتَمل دانستن، كار عاقلانه­اى است. اينگونه نبودن، يعنى: خود را حق دانستن و ديگران را باطل­گرا پنداشتن است. اين روحيه با حق پذيرى مطابقت ندارد و ادعاى حق‌گرايى، ما را حق‌پذير نمى­كند. تسويل نفس و شيطان در وجود انسان دامنه­ى گسترده­اى دارند و هميشه با زمينه‌چينى­هاى توجيه گرايانه، حق‌پذيرى در پستوى اندرونى، پشت درهاى تو در تو، قرار‌مى­گيرد و فرياد يا غياث المستغيثينش به جايى نمى­رسد.

در اكثر مواقع يقين داريم ديگران اشتباه مى­كنند ولى در باره­ى خود چنين برداشتى نداريم. به همين جهت خود را عارى از خطا و ديگران را بارى از خطا پنداشتن غلط است. داستان خواجه نصیر الدین طوسی  با آسیابان  به یاد ماندنی ست که چگونه طرف صحبت خواجه نصير يعنى آسيابان بى­سواد، خودش و سگش بهتر از آن دانشمند منجم و استاد يگانه­ى دوران فهميدند كه شب باران خواهد باريد ولى خواجه سخن او را نپذيرفت و با محاسبات نجومى احتمال بارش را منفي دانست و در فضايِ باز، خوابيد ولى باران او را واداركرد، حق را بپذيرد. از آسيابان پرسيد: از كجا دانستى شب باران خواهد آمد؟ گفت: هر وقت قرار باشد چنين شود، اين سگ زير سقف مى­خوابد!

پس وقتى انسان بذر بدي را بپاشد، زمينه­ى عدم كارايى عقل و درايت را فراهم آورده و چيزى جز جنگ و درگيرى براى خود و ديگران نمي‌آفريند.  این کار از یک “خبرنگار” یا “رسانه یار” عمل قابل پذیرشی نیست. و با اخلاق و حرفه به این مهمی سر سازگاری ندارد.

5. نوشتار و گفتار مُؤدَّبانه  

شخص “رسانه یار” باید نهایت دقت را در سخن و کلام  و نوشتار  خود داشته باشد. قلم مقدس است و خداوند متعال به آن سوگند خورده است( سوره ی قلم ). جز در وادی طنز و شوخی که حالتی خاص دارد، با بقیه ی موارد فرق دارد و باید نهایت احترام را برای شنونده و بیننده در نظر گرفت. بدزبان نبودن يا گفتار نيك با هم مخاطبان  خود داشتن بسیار مهم است  بعضى از كسانى كه اهل علم و دانش هم هستند متأسفانه در مجادله و گفت و گو با ديگران، سخافت و سبکى خود را نشان مي‌دهند؛ با گفتار بد، هو كردن، خنده­هاي نابجا و حركت­هاى نادرست براى پريشان كردن افكار همگفتار خود، باطن خويش را كه گوياى بدگمانى و كينه‌توز بودن است، بُروز مى­دهند. اين حالت با تقدّس بحث و اهداف آن سازگاري ندارد؛ جايى براى گفتار ناصحانه باقى نمى­گذارد. بدزبانى اين نيست كه منِ گوينده بگويم بد صحبت نمى­كنم؛ بدزبانى اين است كه در عرف مردم، بد قلمداد شود.

لذا هر نوع گفتارى كه  مخاطبان را آزرده خاطر کند، در محدوده­ى بدزبانى و در پرونده­ى آن جاى دارد.

اين نکته قابل توجه است كه فرهنگ گفتارى همه‌ى فارسى زبانان نيز مانند ديگر زبان­ها يكسان نيست در بعضى از مناطق به كار بردن واژه­اى هيچ اثر سوء و عكس العمل بدى ندارد ولى در جاى ديگر كاربرد آن ناخوشايند است. حتى قران هم به مسلمانان تذكر داده: بعضى از واژه­ها را استفاده نكنيد: ای مؤمنان نگویید”راعِنا – رعایت کنید مارا – و بگویید “اُنظُرنا” – مارا مورد توجه قراردهید- (بقره/104)

به همين جهت “رسانه یار”  بايد دقت نماید از واژه­هاى لوده ها و  “لات” های چاله ميدانى  پرهيز كند تا باعث كدورت دیگران نشود. حتا سرزنش و ملامت کردن کردن در رسانه، کار پسندیده ای نیست باید از آن پرهیز کرد.

سرزنش و ملامت نیز، نوعى از بدزبانى به حساب می آید. البته ملامت با تذكر دادن، تفاوت دارد. تذكر دادن، يادآورى نكته يا جريان و موضوعى با حالت نصيحتگرى است كه بدون عتاب و حساب كِشى باشد. اما ملامت، ياد آوري جريان و موضوعى است كه توأم با تنبيه زبانى و توبيخ كردن باشد و با حالت خشم و ناراحتى از عمل و كردار بعضی بيان مى­شود.

پيامبراكرم(ص) نيز فرمود: مؤمن، ديگران را طعن و لعن نمى­كند و فحاشى و بد زبانى نمي‌نمايد. (اخلاق شبّر ص 228 مترجم محمد رضا جباران انتشارات هجرت قم 1380).

امام علي(ع) مى­فرمايد: انسان­هاى پست و لئيم، زشت گفتار و بد‌سخن هستند: سنة الِلّئامِ قُبحُ الكَلاًم. (غرر الحكم، ص432.)

6. سخن به اندازه  

اطاله­ى كلام و گفتار، یا نوشتار در باره ی یک تحلیل ، موضوع ویژه، یا بحث در نظر گرفته شده ای از لحاظ روحى و روانى تأثير مثبتى بر مخاطبان نخواهدداشت؛ بعيد نيست نتيجه­ى عكس نيز داشته‌باشد و مثل بدزبانى عامل رنجش گردد.

هنگام پاسخ گفتن يا سؤال طرح كردن، بايد دقت لازم را در نظر گرفت كه سخن را كوتاه و پرمغز بياوريم و به اصطلاح معروف: «خَيرُالكلام مَا قَلَّ وَ دَلّ»: بهترين سخن آن است كه كم و مستدل باشد، تا وقتى مى­شود با يك جمله مطلب را رساند، نياز نيست از جملات طولانى و تكرارى يا عبارت­هاى مترادف و هم معنا، استفاده کرد مگر براى تأكيد باشد.

از طرف ديگر وقتى انسان زياد حرف بزند از مسير اصلى منحرف مى­شود و به جاى اينكه در متن جريان باشد، حاشيه پردازى مى­ کند و گفتارش ناقص و معیوب می شود. در اینجا به چند جمله از حصرت علی بسنده می شود:

–  سخن زياد، برادران را خسته و ملول مي‌كند(غرر الحکم و دررالکلم عبدالواحد تمیمی، ترجمه ی محمد علی انصاری، ص 563).

–  پرگويى، حاشيه رويِ گوينده را گسترش مى­دهد و بر مفاهيم سخن، ايراد و اشكال وارد مى­كند و گفتارش بى پايان و بى نتيجه مى­شود و كسى از آن بهره نمى­گيرد (همان ص 564)

–  از زياده گفتن بپرهيز كه موجب لغزش بسيار و خستگى است.(همان ص151)

–  از سخنان زياده و بيهوده برحذر باش كه عيب­هاى پنهان تو را آشكار مى­كند و دشمنانت را بر ضد تو بر مى­انگيزاند. (همان ص 155)

7. مجال مقابله و پاسخگویی

از لحاظ اخلاقی آنچه با نكته­ى قبل پيوند دارد، اين است كه  به مورد خطاب خود مجال داده شود   تا آنچه را در افكار خود به عنوان دليل و پاسخ يا اثبات و ابطال در مقابل ما فراهم آورده، به طور آزاد بر زبان جارى كند یا درنوشته ای پاسخ دهد و آنرا در رسانه مطرح کنیم . اگر گفتار او درست و منطقى بود كه مي‌پذيريم، و اگر ناحق و نادرست بود با آنچه صحيح و موافق حق است با نرمى و لطافت تمام رد مى­كنيم. اگر او حق گرا باشد كه خواهد پذيرفت.

8. اظهار نظر سریع و زود قضاوت کردن

بسیاری از مطالب و بحث های مطرح شده در باره ی دیگران دقت فراوانی را می طلبد که “رسانه یار” گرفتار خطا در داوری نگردد در این باره نکات قابل توجهی را باید در نظر گرفت که باعث گرفتاری حق الناس نشویم.

سخن گفتن در باره دیگران، امری ست همه جا شایع و با دیدن یک موضوع  وجریان از کسی ، ناخود آگاه، نظرهای مختلفی در باره آن موضوع یا آن نفر ابراز می شود. و آن چه را از درون خود درست می پندارد بر زبان روان می کند.
خوب است در گستره ی آن، سود و زیان، نتایج به دست آمده را مطرح کنیم تا بلکه فکری به سرمان بزند که آیا باید در باره ی دیگران گپی داشت یا نه؟

دو نوع اظهار نظر:

–  کارشناسانه:

مثل اظهار نظر پزشک و طبیب در باره بیمار بعد از شنیدن درد و کسالت او یا  دیدن رنگ و رخسار و پی بردن به مریضی
–  آبکی یا غیر کارشناسانه:

اظهار نظردر باره ی هر چیز و هرکس  یا هر موضوعی که غیر مسؤولانه باشد، گرفتاری ما در این نوع است که باعث مشکلاتی در دنیا و آخرت برای ما می شود.

بسیاری هستند که شناخت چندانی در باره موضوعی ندارند ولی حرّافند و ورّاج و به خود اجازه می دهند، اظهار نظر کرده و به طور قاطع آن را درست و جامع و مانع نیز بدانند!

اظهار نظر چندان مشکل ساز نیست فقط باعث می شود صاحب نظر از طرف دیگران مورد استهزا قرار گیرد.
پس، در باره دیگرا ن نمی شود حرف مفت زد. این حرف مفت برای انسان گران تمام می شود. نمی شود تا دیده دید، ذهن پردازش کند و از طریق زبان و قلم تراوش پخش شود.

قرآن در این باره ما را به تحقیق  و کنکاش وامی دارد و جایی که جریان ها و حرکت ها طوری است که لایه های پنهان دارد و نمی شود در آن ها وارد شد تا به شناخت رسید از ورود بر یک جریان و حمایت و جانبداری از دسته ای بر ضد دسته ی دیگر منع می کند مگر این که نسبت به یک جریان به طور کامل شناخت داشته باشیم :

۱- ولا تَقفُ مالیسَ لَکَ بِهِ علم (اسراء /آیه ۳۶):به آنچه  آگاهي و اطلاع نداريد، اظهار نظر نكنيد؛ پیگیر آن نباشید؛ دنبال آن را مگیرید)

۲- اِجتَنِبوا کثیراً مِنَ الظَّنِ انَّ بَعضَ الظّنِ اِثمٌ( حجرات / آیه ۱۲):(از بسیار گمان‌ کردن، بپرهیزید بدرستی که برخی از گمان‌ها گناهند .)

همانطور که گفته شد در باره ی اظهار نظر نیز مسأله داوری و قضاوت کردن پیش می آید و آن را نیز اسلام برایش راه مشخص کرده است :

هر نوع اظهار نظر به این دستور قضایی اسلام برمی گردد :

لا تَقضِ للأولِ حتی تَسمعَ مِنَ الاخرِ: تا سخن دومی را نشنیده ای به  نفع اولی دادگری نکن (نقل قولی است از پیامبر(ص) هنگامی که حضرت امیر را برای مأموریت یمن اعزام فرمود؛ در مُسند علی بن ابی طالب آمده –  این نوع احادیث از قول  دو خلیفه اول ابوبکر و عمر نیز وجود دارد به اینترنت مراجعه شود -) :

إذا تقاضی الیک رجلان فلا تقض للأول حتى  تسمع  کلام  الآخر…( میزان الحکمة واژه قضاء ص ۱۹۶جلد هشتم چاپ دفتر تبلیغات ۱۳۶۳ به نقل از کنز العمال): بین دو نفر که برای دادگری نزدت آمده اند تا سخن هردوی آنها را نشنوی، قضاوت نکن…
حال این سؤال پیش می آید که چگونه برای منافع گروهی خود، یا دلبستگی به یک طرف ، یا عدم شناخت لایه های پنهانی که ما را بازیچه ی خود کرده اند،با قضاوت کردن، دیگران را منافق، بی دین، مرتد و محارب و … می پنداریم. در حالی که محارب کسی است که با سلاح مردم را بترساند نه حتا بکشد که او حسابش فرق می کند. در امر قضا می فرماید: لیس من العدل القضاءُ علی الثقةِ بالظَّن : داوری با ظن و گمان بر افراد مورد اطمینان دور از عدالت است. (حکمت ۲۲۰نهج البلاغه)

«امام صادق علیه السلام در حدیثی گران سنگ، قاضیان را به چهار دسته تقسیم می کند: 

قاضیان چهارگونه اند؛ سه گروه از ایشان در دوزخند و یکی در بهشت:  

1. مردی که به ستم قضاوت کند و بداند که جور کرده و به ناحق حکم داده، در آتش است؛ 

2. مردی که به ستم رأی داده و نداند که جور است، او نیز در آتش است؛ 

3. مردی که ندانسته، حکم درست و حق صادر کند، او نیز در دوزخ است؛ 

4. مردی که به حق حکم کرده و می داند که حق است، پاداش او بهشت است. » (متن فارسی از حوزه نت. متن عربی ار میزان الحکمة  محمدی  ری شهری واژه ی “قضی” اصناف القضاة فروع الکافی ج 7 ص 407) مثل این روایت در کنز العمال با اندک تغییری از پیامبر(ص) آمده است ( ح 14981- 14980)

وقتی مغز معرفتی انسان چون رایانه ویروسی می شود و قدرت تشخیص بالا نیامد و به شناخت حق نرسیدیم، بنا به فرمایش حضرت امیر باید رفتار بچه ی شتر (حاشی) را منش خود قرار داد:

« كُن فی الفِتنةِ كابنِ اللّبون لا ظَهرٌ فَیُركَب و لا ضَرعٌ فَیُحلَب »: در فتنه ها چون حاشی باش؛ نه  پشت و کمر  قابل سواری دادن دارد تا بر او سوار شوند نه  پستانی دارد تا از آن برای خود شیر بدوشند. (حکمت۱ نهج البلاغه)

اگر آخرت گرا هستیم و دین را به دنیا نمی فروشیم، راه را به ما نمایانده اند: نشانه ی باطل: ستم کردن بر مردم  است و از همین عمل می شود حق را از باطل تشخیص داد. حضرت امیر می فرماید: بئس الزاد ُ الی المعادِ، العدوانُ   علی العباد: بدترین توشه برای آخرت، ستم و تجاوز بر مردم است (حکمت ۲۲۱نهج البلاغه).   باید تقوا  پیشه کرد تا در دام دنیا پرستان نیفتاد و از او بهره برداری نکنند.

وَمَن يَتَّقِ اللهَ يَجْعَل لَّهُ  مَخْرَجًا…وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ  لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا (طلاق / آیات ۲ و ۳):هر کس با تقوا از محاکمه خدایی خود را باز دارد، خداوند راه برون رفت از بن بست را برایش ایجاد می کند…کسی که خدا را پشتیبان خود قرار دهد، همو  برایش بس است.خدا کار خودش را به انجام می رساند و برای هر چیز قدر و اندازه‌ای مقرر داشته است.

بعضی از متون اسلامی را از قرآن کریم و گفتار پیامبر(ص) از زبان حضرت علی به عنوان هشدار می آوریم:
۱- الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا (احزاب /۳۹)
آنان که رسالت خدا را به خلق رسانند و از محاکمه خدا می‌ترسند و از هیچکس جز خدا نمی‌هراسند و خدا برای حساب رسی کار خلق به تنهایی کفایت می‌کند.

۲- وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ (مائده/ ۲): بر نيکی و پرهيزگاری يکديگر  را یار باشيد   و در گناه، تجاوز و دشمنی يارهم نباشید.

در بیان حضرت رسول(ص) آمده است: اگر انسان به ظالم کمک کند از دین خارج می شود:من مشی مع ظالم لِیُعینَه و هو یَعلشم اَنَّه ظالم فقد خرج من الاسلام: هرکس با ستمگری هم مسیر شود تا به او کمک کند و بداند او ستم پیشه است از دین خارج می شود.(میزان الحکمة / ج ۵ص ۶۱۳)

از طرف دیگر کمک به ستمدیده، نیکوترین نوع عدل است: احسنُ العدل، اعانةالمظلوم( همان/ ص ۶۱۴)
۳- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا (الحجرات/ ۱۲): ای اهل ایمان از بسیاری پندارهای بد در حق یکدیگر بپرهیزید که برخی ظن و پندارها گناه است و نیز هرگز تجسس نکنید و غیبت یکدیگر را روا مدارید.

اسلام اجازه نمی دهد بر اثر فرمانبری از مخلوق، گناه خدا  انجام شود زیرا انسان از دین خارج می شود:

۴- لا دین لمَن دان بِطاعةِ المخلوقِ فی معصیة ‌الخالق (امام علی . میزان  الحکمة  ج: ۵ ص ۵۷۱)

لاطاعةَ لمخلوق فی معصیةِ الخالق(امام علی. نهج البلاغه/حکمت ۱۶۵)

انسان باید از بنده دیگران شدن پرهیز کند و فقط خدایی باشد:

۵- لاتکن عبدَ غیرِک و قد جعلک الله حُراً). (نهج‌ البلاغه/ نامه ۳۱ / بند ۸۷):( بنده غير خودت مباش، خدا ترا آزاد آفريده است.)
۶- لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لاَ يُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيِّ غَيْرَ مُتَعْتِعٍ (نهج البلاغه / نامه ۵۳/ بند ۱۱۱):جامعه‌ای كه حق ضعیفان را نشود بدون لكنت زبان و بدون ترس از زورمداران درخواست كرد، مقدس نیست. ( این حدیث را حضرت امیر از پیامبر شنیده و برای مالک اشتر نقل می فرماید.) ضعیف شمردن افراد جامعه رتبه دارد: غیر مسلح در مقابل مسلح ضعیف است. ناتوان  در مقابل قوی؛ مریض در مقابل سالم؛ ارباب رجوع در مقابل پشت میز نشین؛ پیاده در مقابل سواره ؛ پابرهنه  در مقابل کسی که کفش به پا دارد و زندانی در مقابل زندان بان و… ضعیف شمرده می شوند.
بدی دیگران نباید با بدی پاسخ داد بلکه به فرمایش حضرت امیر: اگر میخواهی دیگران بد نکنند ابتدا بدی را از خود دور کنید تا بدی دیگران نسبت به شما تمام شود: اُحصُد الشّرّ من صدرِ غیرِک بقَلعهِ من صدرک:بدی را از سینه دیگران با کندن آن از سینه خود برچین .(نهج البلاغه /حکمت ۱۷۸)

در پایان، آرزویمان این باشد:که “رسانه یاران” و اصحاب وسایل ارتباط جمعی در این امر اخلاقی تعهد قلبی و وجدانی داشته باشند که روی مرز خواسته های شرع و عقل حرکت کنند و مزدور قلم به دست اخلاق باشند و آزاد مرد عرصه ی حقیقت  نه مواجب بگیر “قدرتمداران و زور مداران دنیا طلب و آخرت فراموش کن”

امروزه آنچه سایه ی گسترده ای  بر سر رسانه ها دارد، مسایل امنیتی دست اندر کاران قدرت  است که نامش را “مصالح ملی” گذاشته اند (البته موارد بسیاری از آن هم صحیح است) و همانند دهنه ی اسب در حال دویدن، هرجا ضرری یا بیم و خطری را برای خود ملاحظه کنند، مانند همان اسب سوار، محکم آن را می کشند تا به خیال خود، خود را از خطر حفظ کنند. در جایی که می شود راه عاقلانه یافت، نباید به سمت دهن بستن و رعب وحشت ایجاد کردن حرکت کرد.

تا این وضعیت در جهان حاکم است نه برای رسانه ها اخلاق و حقوق انسان جایگاهی دارد نه رشد همه جانبه و فراگیر فرهنگ دینی. و همه چیز می شود ابزار و وسیله ای برای چهار دیواری قدرت یا دژ و قلعه حکومت.

والسلام علی عبادالله الصالحین.13/10/1389

 

________

منابع:

قرآن؛ کتب حدیث (که در متن مقاله آمده است)؛ کتب لغت (المنجد، اقرب الموارد، اساس البلاغه زمخشرى)؛(آداب تعليم و تعلم در اسلام،دكتر سيد محمد باقر حجتى)؛ (روش گفتمان یا مناظره،نویسنده مقاله)؛ (اخلاق شبّر ترجمه ی محمد رضاجباران)؛ (اينگونه معاشرت كنيم، سيد ابراهيم سيد علوى)سایت گوگل، سایت حوزه نت، سایت دانشگاه امام صادق، سایت جام جم.