اشک خود بر خویش می ریزم چو شمع
با شب یلدا در آویزم چو شمع
جلوه را افزودم و خود کاستم
دیگران را محفلی آراستم
علامه اقبال
الف
مناسبت «شب چِله» از جشن های باستانی و کهن سرزمین های فلات ایرانشهر تمدنی می باشد که مطابق برخی از روایت ها به دوران آیین «مهر» برمی گردد.
در نیایش های اوستایی به نام « مهر یشت» و در ادبیات اوستایی «مهر نیایش» آمده است.
نیاکان خردمند ما با تجربه دریافته بودند که این شب درازترین شب سال می باشد و بعد از آن روز ها درازتر و شب ها کوتاه می شود؛ لهذا فردای شب چله را زایش مهر و روشنایی و نور نام نهادند.
در عصر زرتشت اورمزد از ماه دی نام گرفت که جشن دیگان است و به نام آفریدگارمی باشد.
جشن شب چله همراه با آیین مهر پرستی در اروپا با میترائیسم درهم آمیخت و برآیند فرخندهٔ آن یلدا و جشن میلاد مسیح بود؛ که معنی زایش و میلاد را در واژه یلدا جمع بست و لاجرم بر اصطلاح چله چیره شد.
سنایی غزنوی عارف بزرگ و نام‌آور عصر غزنویان به درستی به این معنی اشاره نموده و می فرماید:
به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا
همچنان سیف اسفرنگی شاعر سغدی عصر خوارزمشائیان هم به این نکته اشارهٔ بدیع دارد:
سخنم بلند نام از سخن تو گشت و شاید
که دراز نامی از نام مسیح یافت یلدا
ب
در زنده نگه داشتن این جشن بزرگ تمدنی و فرهنگی، عرفای خراسان نقش مهم و بنیادین داشته اند.
فراموش نکنیم که اگر این دانشمندان بزرگ خراسان نبودند، ما نیز بسان مردمان مظلوم و محکوم مصر؛ زبان، هویت و فرهنگ خود را گم کرده‌بودیم.
عرفای بزرگ ما به زیبایی و کمال، فلسفه‌ی شب یلدا را به‌درستی بیان نموده اند.
عطار نیشابوری عارف نام‌آور خراسان شب یلدا را در ردیف مقدس‌ترین مناسبت های مذهبی قرار می دهد تا اهمیت آنرا تذکر بدهد و آیین های کهن ما را زنده نگهدارد:
به روز عرفه و روز بدر و روز حنین
به روز جمعه و عید و به روز حشر و جزا
به عزت شب قدر و شب حساب برات
به حرمت شب آبستن و شب یلدا
حکیم ناصر خسرو بلخی به زاهد ظاهر گرا طعنه زنان می فرماید:
قندیل فروزی به شب قدر به مسجد
مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا
قندیل میفروز بیاموز که قندیل
بیرون نبرد از دل پر جهل تو ظلما
مولانا عبدالرحمن جامی جدال بین نور و ظلمت را در شب چله به زیبایی تمام به تصویر می کشد:
ای خوش آن آتش رخشنده کز آیینه صبح
می برد شعله آن رنگ شب یلدا را
مولانا جامی
ج
بنا به روایت دانشمند، منجم و ستاره شناس شهیرخوارزم ، ابوریحان بیرونى با قبول اینکه :
«یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی به معنای «زایش» و «تولد» است.از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته‌است.
در آثارالباقیه بیرونی، ص ۲۵۵، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌است و در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نیز نامیده شده است.»
چله شب تان فرخنده و فردایتان نورباران بادا .
