همانگونه كه اهميت نفت دربهم پيوستن دادن زنجيره ي بحران در روابط كشور هاي كه منابع مشترك نفتي دارند امر بديهي است بحران آب نيز روابط كشور هاي را كه حوزه هاي آبي مشترك دارند به چالش كشيده است.
آب كيميا ترين الزامات فعاليت هاي انساني محسوب ميشود نه تنها فعاليت هاي مخرب و استفاده ي نادرست منابع آن را محدود ساخته است بلكه تغيرات آب و هوا و كاهش ضخامت لايه ي ازن و نا بودي جنگل هاي باراني همه و همه كمبود آب در سال هاي آينده را تشديد ميكنند كه باعث فقر و گرسنگي در جهان ميشود.
بطور ميانگين هفتاد درصد آب موجود در كره زمين كه در تحقيقات زيست شناسي از آن بنام سياره آبي نيزياد شده است مصرف كشاورزي ميشود و به عقيده كارشناسان جهان طي دو دهه آينده در نتيجه ي سوء مديريت در ذخيره ي نزولات آسماني با بحران كمبود شديد آب مواجه خواهد شد .
از آنجاي كه اغلب كشور ها بخصوص در آسيا داراي رود خانه هاي مشترك هستند ممكن است هنگام تشديد كمبود آب و يا اعمال پروژه هاي سد سازي و يا نحوه ي استفاده از آن باعث تيره گي روابط كشور هاي كه آب گير مشترك دارند شود.
در گذشته ها چنين پنداشته ميشد كه دست رسي به حل مشكلات كمبود آب از طريق تكنولوژي ممكن است و تصور ميشد كه به كمك فناوري جديد و ايجاد كار خانه هاي تحليل آب ميتوان به ذخاير بيشتر آب دست يافت اما حالا چنين به نظر ميرسد كه بحران آب بزرگتر از آن است كه تصور ميرفت.
بحث هاي در باره ي احتمال وقوع جنگ براي كسب ذخاير آب در گذشته ها نيز وجود داشته است اما برخي ها اين فرضيه را نظريه پردازي ميدانستند با اين همه حالا احتمال قوي در گيري ميان كشور هاي كه حوزه مشترك آب گيري دارند بادر نظر داشت الگو هاي زير ديده ميشود.
درين قلم روي برخي الگو هاي تنش زاي حوزه هاي مشترك منابع آبي ميان كشور هاي جهان بخاطر روشن شدن نقش آب در معضل افغانستان مرور صورت گرفته و اهميت آب در ثبات پاكستان مورد ارزيابي قرار ميگيرد.
آسياي ميانه
طبق گذارش انستيتوت هيدرو انرژي فرهنگستان قرغزستان ضخامت يخچال هاي اين كشور از سال 1970 م تا سال 2000 م بيست در صد كاهش داشته و اين كاهش در مقايسه با ذوبان يخچال ها درسال 1950 م سه برابر افزايش يافته است بر پايه گذارشات كار شناسان امور هيدرو انرژي ذوب يخچال ها در آسياي ميانه تا پايان قرن بيست ويك خطر بروز بحران آب در منطقه را بيش از هر زمان ديگر افزايش داده است و برنامه هاي احداث سد در تاجكستان و قرغزستان كه منابع آبي منطقه را در اختيار دارند باعث تشنج با كشور هاي پايان دست بخصوص اوزبكستان شده است همين اكنون احداث نيروگاه ارغون در تاجكستان تنش لفظي ميان اين كشور و اوزبكستان را بر انگيخته است دولت اوزبكستان در پيوند به اين اقدام تاجكستان عبور واگن هاي باربري راه آهن تاجكستان را از اراضي خويش ممنوع قرار داد.
تنش در روابط دو همسايه ي تاجكستان و اوزبكستان حاكي از آن است كه اين منطقه استراتژيك در آسياي ميانه بسوي بحران مي لغزد و مساله ي بهره برداري از منابع آبي اين دو كشور را به رقيبان سرسخت تبديل نموده است.
خاور ميانه
يكي از مسايل اختلاف بر انگيز ميان فلسطينيان و اسرائيل بر علاوه احداث شهرك هاي يهودي نشين كه روند صلح خاور ميانه را به بن بست كشيده است حوزه هاي منابع آبي ميباشد سران رژيم صهيونستي بار ها تاكيد داشته اند كه دست يابي به ذخاير آب از اهداف بلند جنگ عليه عرب ها بوده است كه اسرائيل به آن دست يافته است .
در پهلوي هدف ايجاد شهرك هاي يهودي نشين به منظور تغير دموگرافي در شهر هاي نوار غزه و كناره ي باختري رود اردن . بخاطر تامين آب مورد نياز صحراي نقب دست يابي به ذخاير آب هدف ديگر اشغال اين مناطق توسط اسرائيل بوده است . فلسطيني ها به مدد آمار دقيق كه ارايه دادند ثابت نمودند كه سرقت هشتاد در صد آب كرانه باختري رود اردن و نوار غزه باعث فقر وگرسنگي وسيع در اين دو شهر شده است
سال 1967م پس از اينكه واحد هاي ارتش اسرائيل كنترول رود خانه ي اردن را در اختيار گرفتند سران عرب در قاهره تشكيل جلسه دادند و جمال عبدالناصر در اين نشست نقش آب در سرنوشت منطقه را حياتي ديده خواهان استرداد رود اردن از اسرائيل گرديد روياي كه هيچگاهي تحقق نيافت.
در ظاهر اشغال جنوب لبنان سال 1982 م توسط اسرائيل بمنظور درهم كوبي پايگاه هاي سازمان آزادي بخش فلسطين و تامين امنيت به شمال سرزمين هاي اشغالي صورت گرفت اما در مقطع زماني سال 1982م تا سال 2000م اسرائيل با وصل مجراي رود خانه ي ليطاني به رود حاصباني و تغير مسير منابع آبي جنوب لبنان به سرقت آب هاي لبنان پرداخت كه اين امر باعث كاهش زراعت و دام داري در لبنان گرديده صدمه ي سنگين به اقتصاد لبنان كه جزء از استراتژي جنگ ميباشد وارد آمد .
در نشست صلح كامپ ديويد دوم سال 2000 م در حضور رئيس كلنتون باراك اوباما نخست وزير پيشين اسرائيل موضوع امكان عقب نشيني اسرائيل از بلندي هاي جولان را مقابل واگذاري آب هاي بحيره ي طبريه به اين كشور مطرح نمود كه با مخالفت رئيس جمهور سابق سوريه حافظ اسد مواجه گرديد.
حوزه ي درياي نيل
سال 1929م معاهده ي ميان دولت مستقل مصر و رژيم بريطانياي سودان در پيوند به تعين رژيم حقوقي و نحوه بهره گيري از آب نيل امضاء گرديد اما كشور هاي حوزه نيل پس از استقلال معاهده مذكور را غير منصفانه دانسته خواهان تعديل در مفاد آن شدند و پس از اينكه تنزانيا عمل طبق اين معاهده در روند بهره برداري از آب هاي نيل را به حالت تعليق در آورد مصر در واكنش به اين اقدام تزانيا از وقوع بحران فراگير در آفريقا سخن به ميان آورد.
كارشناسان امور آفريقا به اين اعتقاد هستند كه احتمال بروز تنش ميان مصر كه بر مبناي معاهده ي سال 1929م نود وپنج در صد آب اراضي زراعتي خويش را از نيل ميگيرد و كشور هاي كه خواهان لغو معاهده مذكور و تعين رژيم حقوقي جديد در آب هاي نيل ميباشند بطور بي سابقه ي افزايش يافته است
در پي اعلان تزانيا سال 2004م درجهت مهار بحران كمبود آب در بيست و چهار قريه ي شمال غربي اين كشور كه اقدام به احداث كانال بطول 170 كلومتر روي بستر درياي نيل مينمايد دولت مصر با انعقاد جلسه ي به رياست حسن مبارك و حضور وزراي دفاع , داخله , انرژي و فرهنگ همكاري ميان كشور ها ي حوزه نيل را مورد ارزيابي قرار داده و با همآهنگي دولت سودان كه آب ريز رود خانه نيل هستند واكنش شديدي عليه تنزانيا نشان دادند .اگرچند مصر تلاش هاي مقطعي را جهت رفع نگراني كشور ها ي حوزه نيل تاكنون انجام داده است اما اين كشور ها در پي ريزي توافقنامه كه مورد پذيرش همه اطراف باشد دست نيافته اند.
اهميت آب براي پاكستان
با وجود اينكه پاكستان در عرصه ي صناعت دست آورد هاي چشم گيري را به نمايش گذاشته است اما هنوز هم زراعت تاثير هشتاد در صدي خويش را در زندگي مردم پاكستان حفظ نموده و نيم انرژي برق اين كشور از طريق نيروگاه هاي آبي تامين ميشود كه بيشتر آن روي رود خانه سند و يا آب گيرهاي آن در داخل پاكستان تعمير گرديده.
بر اساس گذارش نشريه ي ” نيو ساينتيست ” هندي از آنجاي كه نيم از كشاورزي و برق پاكستان از طريق درياي سند تامين ميشود تاثير گذاري روي منابع اين رود خانه به فقر و گرسنگي فراگير در اين كشور انجاميده ثبات اين كشور را به چالش ميكشد.
البته معاهده ميان پاكستان و هند موسم به معاهده ” اندوس ” به امضاء رسيده است كه رژيم حقوقي ونحوه ي استفاده از آب هاي را كه منابع مشترك دارند مشخص ميكند و در اين معاهده حصه دو كشور در آب هاي مشترك معين شده است و طبق مفاد آن پاكستان از منابع آب هاي غربيي رود خانه هاي سند, جهيلم و چيناب هند از رود خانه هاي پياس و رافي را با حقوق اندكي از آب هاي غربي دارند اما پاكستان همواره هند را به تخطي از معاهده ” اندوس ” و متهم به احداث سد روي رود خانه هاي غربي نموده است.
كار شناسان امور منطقه به اين باورند كه فعاليت گرو هاي هراس انگيز مانند لشكر طيبه در كشمير زير سلطه ي هند كه توسط سازمان اطلاعاتي پاكستان فر ماندهي ميشوند بستگي به دست يابي پاكستان به منابع آب دارد و راه اندازي جنگ مرتفعات كارگل كه دو كشور را در آستانه ي در گيري و روياروي قرار داد به همين منظور صورت گرفته بود از اينجاست كه با بالا گرفتن موج تشنج ميان هند و پاكستان در پي حملات دهشت افگنانه در شهر مومبي هند حافظ سعيد رهبر لشكر طيبه هند را بخاطر گسترش فقر در پاكستان متهم به احداث سد روي آب ريز هاي مشترك نمود.
رود خانه سند كه نيم از اراضي زراعتي پاكستان را زير پوشش گرفته و درياي چيناب كه محصولات زراعتي فصل خزان در پاكستان متكي به آن است از اهميت ويژه ي در ثبات و اقتصاد پاكستان بر خور دارند و هرگونه سد سازي در آب ريز هاي اين دو رود خانه كه در افغانستان وهند قرار دارد اراضي وسيع را در پاكستان به بيابان مبدل نموده باعث كاهش پنجاه در صد انرژي برق در اين كشور ميشود.
نا آرامي هاي كراچي در اثر خشك سالي هاي 1998م و 2001م و خشونت ها خونين در شهر هاي لاهور ملتان و فيصل آباد در پي كاهش انرژي برق ناشي از خشك سالي كه باعث كاهش ظرفيت توليد برق در نيروگاه هاي برق اين كشور گرديده بود ثابت نمو دكه امنيت ملي پاكستان از ناحيه ي آب گيرهاي اين كشور كه منابع آن در كشور هاي همسايه قرار دارد آسيب پذير است.
رود خانه سند در پاكستان كه نقش محوري را در تامين برق ومحصولات زراعتي اين كشور ايفا ميكند داراي آب گير هاي در افغانستان و كشمير هند ميباشد تحقيقات هيدرو انرژي دانشگاه پنجاب پاكستان به اين فرضيه دست يافته است كه احداث سد روي آب ريز هاي در ياي سند در افغانستان هجده منطقه ي حاصل خيز در ايالات هاي سند و پنجاب را بيابان نموده عامل بالا رفتن ميزان فقر و گرسنگي در پاكستان ميسود. و منابع اطلاعاتي پاكستان در اين اواخير اذعان داشته اند كه دولت هند بطور مخفيانه در حال رايزني با افغانستان بخاطر احداث نيروگاه روي آب ريز در ياي سند ميباشد و آنچه كه آغاز كار روي اين برنامه را به عقب كشيده عدم ثبات و نا آرامي هاي روزا فزون در شرق افغانستان است.
بنابرين بطور قطع ميتوان گفت كه اهميت آب گير هاي رود خانه سند در افغانستان كمتر از اهميت اراضي ما وراي خط ديورند در استراتژي منطقه أي پاكستان كه بر مفهوم ايجاد بحران در كشور هاي همسايه استوارست نمي باشد ونقش آب در ادامه بحران افغانستان را نميتوان ناديده انگاشت.
