رکن چهارم: روزنامهها در افغانستان؛ رشد آماری و پوشش محدود
رشد رسانهها در افغانستان از لحاظ آماری ظرف هشت سال اخیر به بالاترین سطح در تاریخ صد و چند ساله خود رسیده است.
بر اساس رسمی، تا حال بیش از ۸۵۰ نشریه چاپی، ۲۰ شبکه تلویزیونی خصوصی، ۱۰۰ ایستگاه فرستنده رادیویی و شش خبرگزاری رسماً مجوز فعالیت گرفتهاند.
دین محمد مبارز راشدی، معاون وزارت طلاعات و فرهنگ میگوید در این مدت پیشرفت افغانستان در عرصه مطبوعات بیش از هر زمینه دیگر بوده است.
با این حال او می گوید “با کمی دلسوزی” ممکن بود که افغانستان به پیشرفتهای بیشتر از این هم دست یابد. آقای مبارز میگوید موفقیتهای کنونی او را “راضی” نکرده است. او مشکلات امنیتی را یکی از دلائل عمده رشد پایینتر از حد انتظار مقامات در عرصه رسانهای میداند.
آقای مبارز گفت: “وقتی وضعیت امنیتی خراب است و شما بحث فرهنگ و رشد رسانهها را مطرح میکنید، این امر در اولویت چندم قرار میگیرد و در اولویت (نخست) قرار نمیگیرد.”
رشد رسانههای خصوصی از ویژگیهای اساسی دوره ۹ ساله اخیر در افغانستان است. بر اساس آمار رسمی، تنها در کابل ۵۲۰ نشریه خصوصی و نزدیک به ۵۰ نشریه دولتی چاپ میشوند. همچنین در ولایات افغانستان ۳۴۰ نشریه خصوصی و بیش از ۷۰ نشریه دولتی منتشر میشوند.
در این میان ۳۵ روزنامه هم در کابل و ولایات چاپ میشوند. ۲۳ روزنامه خصوصی و پنج روزنامه دولتی در کابل و تنها هفت روزنامه در ولایات چاپ میشوند.
تمرکز در کابل
این که چرا روزنامهها بیشتر در کابل تمرکز کردهاند، آقای مبارز دلیل آن را چنین توضیح داد: “مخاطب اصلی رسانهها سیاستمداران و مقامات حکومت افغانستان، جامعه جهانی، کمککنندگان بینالمللی و کسانی هستند که میتوانند به شکلی کمکی انجام بدهند. بنابراین، اینها (روزنامهها) میخواهند در کابل باشند و اینها را مخاطب قرار بدهند.”
حضور آگهیدهندگان بزرگ در پایتخت هم از دلائل عمده تمرکز روزنامهها در کابل است. محمود حکیمی، مدیر مسئول روزنامه افغانستان میگوید بیشتر شرکتها و نهادهای بازرگانی و اقتصادی در کابل هستند. به همین دلیل روزنامهها هم میخواهند ارتباط نزدیکی با آنها داشته باشند.
محدودیتها و فشارهایی که روزنامهنگاران ولایتی با آن مواجهند هم باعث شده که آنان از کار در ولایات روگردان شوند.
حمیدالله سلجوقی، سردبیر روزنامه اتفاق اسلام در هرات میگوید هنوز هم قدرتمندان محلی در کار روزنامهنگاری مشکل ایجاد می کنند و میخواهند روزنامهها همگام با آنان باشند.
این وضعیت باعث شده است که علیرغم انفجار رسانهای در کابل، ولایات افغانستان شاهد نوعی سکوت رسانهای باشد. در بسیاری از ۳۴ ولایت افغانستان هیچ روزنامهای چاپ نمیشود و نشریههای دیگر هم بسیار کم است.
روزنامههای هشت صبح، افغانستان، ماندگار، نخست، آرمان ملی، چراغ، سروش ملت، باختر، به سوی فردا، راه نجات و آبادی، روزنامههای خصوصی هستند که عمدتاً به زبان فارسی دری در کابل منتشر میشوند.
روزنامههای خصوصی که بیشتر به زبان پشتو در این شهر منتشر میشوند، ویسا، اراده، افغان جرگه، خدمتگار و سرنوشتاند. دو روزنامه خصوصی به زبان انگلیسی هم در کابل منتشر میشوند: اوتلوک افغانستان و افغانستان تایمز.
از پنج روزنامه دولتی چاپ کابل انیس، عمدتاً به زبان فارسی دری و هیواد به زبان پشتو چاپ میشوند. روزنامه اصلاح به هر دو زبان فارسی دری و پشتو و کابل تایمز به زبان انگلیسی منتشر میشوند. همچنین وطنداران دیگر روزنامه دولتی برای گویندگان زبانهای مختلف محلی چاپ میشود.
تقریباً همه این روزنامهها بامدادیاند و در ساعات اول صبح به دست خوانندگان میرسند.
اما روزنامههای عمدهای که در ولایات چاپ میشوند، بیشتر دولتیاند: بیدار در بلخ، اتفاق اسلام در هرات، طلوع افغان در قندهار، ننگرهار در ولایت ننگرهار و فاریاب در ولایت فاریاب.
شماری از این روزنامهها، مانند بیدار، اتفاق اسلام و طلوع افغان، از نخستین روزنامههای افغانستاناند، اما در حال حاضر در وضعیت بدی قرار دارند. حتی برخی از آنها دیگر توانایی انتشار روزانه را هم از دست دادهاند. سابقه هشتاد – نود ساله آنها هم هیچ کمکی به کار آنها نکرده است.
شمار روزنامههای خصوصی در ولایات چندان زیاد نیست. پگاه و اخبار روز در هرات، هسه و تاتوبی در قندهار از مهمترین روزنامههای خصوصی در ولایاتاند.
پوشش محدود
تا حال در افغانستان هیچ نشریه و روزنامه سراسری وجود ندارد. تنها یکی دو روزنامه توانسته که چاپ همزمان خود را در چند شهر بزرگ آغاز کنند، در حالی که بقیه روزنامهها تنها در یک شهر چاپ میشوند.
کمبود منابع مالی، نوپا بودن روزنامهها و مشکلات امنیتی، از مهمترین دلائل سراسری نشدن روزنامهها در افغانستان دانسته میشود. یونس نگاه، سردبیر روزنامه باختر میگوید، بالا بودن هزینه چاپ و کم بودن امکانات از دیگر دلائل محدودیت جغرفیایی در کار روزنامهنگاری است.
مقامات وزارت اطلاعات و فرهنگ از فعالیت بیش از ۱۸۰ چاپخانه دولتی و خصوصی در افغانستان سخن میگویند، اما بسیاری از مسئولان روزنامهها میگویند این چاپخانهها در حدی نیست که بتواند به توسعه فعالیتهای آنها کمک کند.
شماری از روزنامههای خصوصی، در چاپخانههای اختصاصی خود این روزنامهها چاپ میشوند، اما در کل به نظر بسیاریها، سرمایهگذاری خصوصی در این زمینه هنوز هم بسیار محدود است.
این وضعیت باعث شده که تیراژ روزنامههای خصوصی و دولتی در سطح پاینی باقی بماند. در حال حاضر تیراژ این روزنامه ها از دو تا ۱۲ هزار نسخه در روز است. هر چند آمار دقیقی در این مورد وجود ندارد، اما به طور تخمینی، تیراژ کل روزنامهها از صد هزار نسخه در روز تجاوز نمیکند. در حالی که به نظر بسیاریها، این تیراژ با توجه به جمعیت نزدیک به سی میلیونی افغانستان، بسیار کم است.
با گسترش کاربرد اینترنت در افغانستان، شماری از روزنامهها مطالب خود را از طریق سایتهای اینترنتی خود هم منتشر میکنند. محمود حکیمی، مدیر مسئول روزنامه افغانستان میگوید، بیشتر مخاطبان نسخههای اینترنتی این روزنامه در خارج از کشور هستند. اما بسیاری از روزنامه های افغانستان هنوز صاحب پایگاه اینترنتی نشدهاند.
قطع و صفحه آرایی
روزنامه نگاری در افغانستان ظرف سالهای اخیر با نوآوریهایی هم همراه بوده است. نوگرایی در عرصههای مختلف، از جمله آرایشهای ظاهری روزنامهها در پذیرش آنها از سوی خوانندگان نقش موثری داشته است.
انتخاب نامهایی با های نو و صفحهآرایی نسبتاً جذاب، تا حدود زیادی در ارائه دیدگاه نو در روزنامهنگاری مدرن افغانستان نقش داشته است. اما احمد ضیا رفعت، استاد دانشگاه کابل میگوید در کل هنوز هم روزنامههای افغانستان با مشکلات زیادی رو به رو است.
آقای رفعت میگوید: “ما هنوز با مشکل صفحهآرایی مواجهیم. مشکلات در این زمینه گاهی بسیار جدی است. بعضی از روزنامهنگاران نمیدانند عکسی را که باید در پایین صفحه چاپ شود در بالا چاپ میکنند و برعکس. ستونبندی روزنامهها هم مقداری مشکل دارد. قطع روزنامهها هم مسالهای است که باید به آن توجه شود.”
به جز دو یا سه روزنامه، تقریباً همه روزنامههای افغانستان با قطع کوچک و حد اکثر تا ۱۰ صفحه چاپ میشوند. همچنین چند روزنامه پایتخت توانستهاند که تنها صفحات بیرونی خود را رنگی کنند، در حالی که بقیه روزنامهها هنوز سیاه و سفیدند.
رقابت با دیگر رسانهها
با این همه، روزنامه ها در کار اطلاعرسانی با رقابت دشواری با رادیوها و تلویزیون ها مواجهند. رسانههای بینالمللی هم عرصه را برای آنها تنگ کرده است.
روزنامه های افغانستان که در شبانه روز تنها یک بار چاپ میشوند، در این رقابت از چه شگردهایی کار گیرند؟ نظری پریانی، سردبیر روزنامه ماندگار در پاسخ به این پرسش می گوید روزنامهنگاران تلاش دارند با تحلیل اخبار گذشت زمان چند ساعته بر آنها را جبران کنند.
بسیاری از مخاطبان روزنامهها هم می گویند آنها تنها به دلیل خواندن تحلیل، روزنامه میخوانند، ولی نجیب لله، دانشجوی دانشگاه کابل، که تقریباً به طور منظم روزنامه میخواند گفت “بعضی از اخبار روزنامهها ارزش خواندن یک بار را هم ندارد.”
با این حال، فروش و توزیع روزنامهها در افغانستان هنوز هم به مشکلات زیادی به همراه است. هنوز بیشتر نسخههای روزنامهها مشترک دایمی ندارد.
محمود حکیمی، مدیر مسئول روزنامه افغانستان توزیع روزنامه خود را چنین توضیح داد: “از ۵۰۰۰ نسخهای که ما چاپ میکنیم، بالاتر از دو هزار نسخه آن را به مشترکین کابل توزیع میکنیم؛ یک هزار نسخه دیگر را به ولایات میفرستیم و دو هزار نسخه دیگر را به غرفههای روزنامهفروشی میفرستیم. جاهایی هم هست که ما روزنامه را به صورت رایگان میفرستیم.”
اما همه روزنامهها این گونه توزیع نمیشوند. شماری از کارشناسان میگویند بیسوادی ۷۰ درصدی مردم و بیمیلی افراد باسواد به روزنامهخوانی، باعث شده که بیش نسخههای روزنامهها یا رایگان توزیع شود یا در غرفه ها فرستاده شود که در آن جا هم چندان خریدار ندارد.
مردی روزنامه فروش از روزنامهفروشی در شهر کابل گلایه از این دارد که این کار برای او سودی ندارد و نسخههای روزنامهها در غرفه او بیخریدار میماند. او گفت بیشتر مشتریانی که از غرفه او روزنامه میخرند، آن را برای استفاده دیگر مانند بسته بندی و کارهای مشابه آن میخرند.
به همین دلیل سطح پوشش روزنامهها در افغانستان محدود مانده و روزنامهنگاری به نظر شماری از کارشناسان، از لحاظ اقتصادی برای صاحبان آنها به کاری دلگرمکننده مبدل نشده است تا سرمایههای بیشتری را در این بخش اختصاص دهند.