در ماه قوس ١۴٠٠ هجری خورشیدی بود که بنده یک مقاله زیرا عنوان ” عدل چیست؟” در سایت وزین جاویدان به نشر سپردم .
چند روز قبل یکی از دانشجویان دختر که از طریق آنلاین در کورس جامعه شناسی اسلامی که من تدریس می کنم ، دانشحو اســت سوال جالب را مطرح کرد که من در سلسله “سوال هفته ” جواب گفتم و اما سوال به اندازه یی جالب بود که من وادار شدم تا روی مسله عدالت یک مضمون جدید بنویسم .
قرآن مجید به کسانی که صلاحیت دارند چنین خطاب می کند “و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل ” یعنی وقتی بین مردم حکم می کنید به عدل حکم کنید . مردم شامل زن و مرد ، همه مذاهب به شمول مذاهب غیر اسلامی و همه اقوام می باشد .
موضوع جالب که از نگاه جامعه شناسی قضایی مطرح اســت این اســت که عدل نظر به شرایط زمان و مکان فرق می کند. در زمان رسول خدا سازمان ملل متحد، حقوق بشر و سازمان های مانند عفوه بین المللی و غیره نبود و اما امروز کشور های اسلامی عضو این سازمان ها هستند و باید مراتب عدلی را به اساس حقوق بشر که در منشور ملل متحد اســت و همچنان اعلامیه حقوق بشر اسلامی که توسط دول اسلامی در سال ١٩٨١ میلادی در پاریس به امضاء رسید رعایت کنند .
سوال شاگرد من این بود : چه چیز ها می تواند مانع یک جامعه پیشرفته شود ؟ و جواب من به اساس حقوق بشر جهانی و اسلامی این بود
اول اصل آزادی اســت که انسان ها از نگاه فکری و عقلی آزاد باشند . قرآن مجید هم می گوید ” و افلا تعقلون ” . پس آزادی فکر و عقل نه تنها در منشور ملل متحد است در قرآن مجید به ما ١۴٠٠ سال قبل گفته شده است . وقتی مردم در اسارت فکری بسر برند نمی توانند تشبثات نیک داشته باشند و یا خلاقیت کاری داشته باشند.
مانع دوم در کشور های عقب مانده تساوی حقوق مدنی اســت که مردم در مقابل قانون حقوق مساوی نمی داشته باشند و این مانع بزرگ پیشرفت اســت . این مسله عقده ها را بار می آورد ، استثمار و تبعیض را خلق می کند. یک جامعه مترقی و پیشرفته زن و مرد ، همه اقوام و مذاهب از حقوق مساوی برخوردار می باشند . قرآن مجید مؤمنین و مؤمنات را در امور زندگانی خطاب می کند .
سوم تشویق مردم به تشبثات تجاری اســت که کار خلق می شود و مردم خود اکتفا می شوند و قرآن می گوید “قل اعملوا ” یعنی کار کنید پس عدالت ایجاب می کند که دستگاه عدلی کوشش کند تا کار فراهم شود.
چهارم مبارزه با بیسوادی اســت که مردم خود تصمیم گیرنده شوند و برای سرنوشت سیاسی و اجتماعی خود تصمیم بگیرند و قرآن در اول می گوید “اقراء ” یعنی بخوان .
پنجم انفاذ قانون اســت که مردم خود قانونمند شوند و بدون ترس از دولت از قانون پیروی کنند و اما قوانین مدنی باید برای همه باشد نه یک گروه خاص .
ششم تشویق مردم به سفر کردن و کتاب خواندن باشد تا جامعه یک جامعه یی سطح بالای فرهنگی شود .
در یک کشور اسلامی مهمترین دستگاه ، دستگاه عدالت است زیرا عدالت به همه شیون زندگی ربط دارد . در گذشته وزارت عدلیه سر مسایل قضایی کار میکرد و اما اساسا دستگاه عدلی به همه دستکاه های دولتی و غیر دولتی ربط دارد و تنها تعیین جزاء مجرمین و حقوق مالی و ملکیت مردم نیست . دستگاه عدلی باید با دستگاه آموزش و پرورش همکاری کند تا نظام تدریسی نه تنها به معیار بین المللی باشد و هیچ کودک از نعمت تحصیل محروم نشود ، در عین زمان کودکان از نعمت زبان مادری محروم نشوند و سبک تدریس چنان باشد که فرهنگ بومی و زبان مادری تقویت شود . دستگاه عدلی باید همرای دستگاه کار و کارگری و اقتصادی همکاری کند تا حقوق کارگران پایمال نشود. دستگاه عدلی باید با دستگاه زراعتی و محیط زیست همکاری کند تا به محیط زیست عادلانه رفتار شود و محیط زیست آسیب نبیند. حیوانات و نباتات آسیب نبیند. اگر حقوق یک دهقان پایمال می شود این تنها مسولیت دستگاه زراعتی کشور نیست . این مسولیت دستگاه عدلی کشور اســت که باید بالابینی کند تا حقوق دهاقین پایمال نشود .
عدل بین مردان و زنان که از همه حقوق مدنی باید مستفید شوند . عدالت بین مذاهب ، عدالت بین همه اقوام ، عدالت تحصیلی که هیچ فرد کشور احساس کمی و کمبودی و حقارت نکند . ازین سبب اســت که به اساس حقوق بشر ، عدالت شهروندی باید تامین شود که همه افراد کشور در مقابل قانون حقوق مساوی داشته باشند . عدالت زبانی که باید به رسمیت شناخته شود و عدالت برای غیر مسلمان که مانند یک شهروند از همه مزایا و حقوق ملی باید برخوردار شوند . در کتاب دموکراسی اسلامی نوشتم که وقتی یک مرد از مذهب سیکهه یا هندو می تواند در کابینه کانادا وزیر دفاع شود آیا نظام اسلام از دیگر نظام ها پسمانده تر اســت .؟ که یک زن و مرد که مسلمان نیست از حقوق حقه انسانی محروم شود . هر کمبودی که در جامعه دیده می شود به خاطر این اســت که دستگاه عدالت همکاری لازم را نکرده اســت . وقتی قرآن می گوید علم البیان و علم بالقلم پس ما نمی توانبم که مطبوعات آزاد نداشته باشیم زیرا قرآن مجید آزادی بیان و قلم را در چارچوب اخلاق مدنی مجاز دانسته اســت . سانسور و سانسور بازی کار آنان اســت که به آزادی عقل و آزادی انسان که هر انسان مسول گناه خود اســت ، اعتقاد ندارند . وقتی قرآن می گوید قل سیروا فی الارض ، ما نمی توانیم مردم را از آزادی سفر محروم کنیم و باید دستگاه دولت و عدالت اسلامی آسان ترین راه ها را برای مسافرت فراهم کند
خلاصه اینکه محور اساسی یک جامعه متمدن و پیشرفته عدالت اســت . هر کمبودی که شما در جامعه می بینید برای این اســت که عدالت تامین نشده اســت . دستگاه عدلی یک دستگاه سیاسی مانند وزارت خارجه نیست که تنها به امور روابط بین الدول توجه دارد . دستگاه عدلی یک کشور به همه شیون زندگی رابطه مستقیم دارد تا مردم در هر بخش زندگی با عدل زندگی کنند و با عدل رفتار کنند . وقتی ما می گوییم عدالت برقرار اســت یعنی که کشور امنیت تام از نگاه سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، خانوادگی و محیطی به اساس عدالت به پیش می رود . اگر یک شخص بیسواد اســت این تنها وظیفه مغارف کشور نیست بلکه وظیفه دستگاه عدلی و قضایی اســت . اگر حیوانات رحم صورت نمیگیرد این کار تنها از وزارت زراعت نیست بلکه دستگاه عدلی کشور اســت . اگر یک زن در خانه لت و کوب می شود به خاطر این اســت که دستگاه عدلی ناکام مانده اســت . اگر یک دختر صغیر به نکاح مرد پنجاه ساله داخل می شود برای این اســت که دستگاه عدلی از حقوق بشر بیخبر اســت .
دکتر فرید یونس
استاد بازنشسته ی بشر شناسی فرهنگی خاور میانه ، مطالعات و فلسفه اسلامی
