آرمانشهر بازگشت به خراسان: صراط اعتدال است نه جادهٔ افراط و تفریط

زبـان پهلوی هر کو شناسد

خراسان آن بُوَد کز وی خور آید

خورآسان را بُوَد معنی خور آیان

کجا، از وی خور آید سوی ایران

سخن نخست

بازگشت به خراسان، صراط اعتدال و پلورالیزم دینی، فرهنگی، اجتماعی و قومی می باشد؛ لهذا این مکتب و اندیشه از هرنوع افراط و تفریط مبرا و منزه است.

هیچ نظریه و تئوری بدون طرح در بستر تعاطی آراء و تضارب اندیشه به قوام و قیام و کمال نمی رسد و به ثمر نمی نشیند.

طبیعی است که گفتمان رسمی و دولتی از زمان امیر عبدالرحمن خان«مؤسس افغانستان» تا امروز بر محور ناسیونالیزم قومی استوار بوده و تمام تلاش ها از آموزش و پرورش گرفته تا فرهنگ سازی و تاریخ نگاری در جهت تثبیت و تکمیل احداث ساختمان ملت بر محور هویت افغانی متمرکز بوده و نظام و دولت ها دراین راه از هیچ تلاشی دریغ نورزیده اند.

من انتظار ندارم که رسوبات ذهنی متأثر از آموزش و گفتمان رسمی؛ یک شبه فروبریزد و افکار عمومی در جهت بازگشت به‌ هویت تمدنی و تاریخی گام های عملی بردارند.

اما دفاع بد و افراطی از نهضت احیاء خراسان، نه تنها غلط و بشدت دافعه‌ برانگیز است؛ بلکه مانع گستردگی و جاذبه‌ی طبیعی گفتمان این آرمانشهر تمدنی می‌باشد.

سیاست تبعیض و حذف، مغایر مشی تمدنی خراسانست و هیچ هویتی در آرمانشهر خراسان قابل اغماض نیست؛ حتی اگر چند خانواده باشد.

۲- جغرافیای خراسان تمدنی

بزرگ‌ترین اشکال اصلی و اساسی مخالفان پیدا و پنهان نهضت احیاء خراسان، ظاهراً بر می گردد به تعریف جغرافیا و مرز های کشور خراسان در فراز و فرود تاریخ.

نکته اصلی را که این دوستان متوجه نیستند؛ کانتکست دولتِ ملی یا ملت-دولت( Nation-State) یا کشور می باشد، که از مفاهیم ویژهٔ جهان مدرن است و لهذا برای جستجو و تعریف آن نباید به‌ اعماق تاریخ گذشته رفت.

ما در تاریخ قدیم و قبل از تعریف دولت مدرن (و کشور ها با مرز های رسمی جغرافیایی)، امپراطوری های خاندانی داریم که پیوسته مرز های سیاسی آنها دچار تغییر و تحول بوده است، اما آنچه ایکه همواره و پیوسته تغییر ناپذیر باقی مانده است مرز های جغرافیای سیاسی خراسان در تمام طول تاریخ از عصر ساسانیان تا زمان ابدالیان می باشد.

معتبر ترین کتاب ایکه در باره جغرافیای خراسان با تمام جزییات بحث نموده است، مسالک و ممالک تألیف ابواسحق ابراهیم اصطخری می باشد که در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم نوشته شده است.

هویت تمدنی و تاریخی خراسان با تمام تنوع و تکثرقومی، دینی، مذهبی، هویتی و جغرافیایی اش چنان روشن و شفاف است که هیچ خردمداری نمی تواند اندکی تردید در آن روا دارد؛ مگر از روی جهل یا تعصب.

براساس منابع متقن، معتبر و مرجع تاریخ و جغرافیا؛ خراسان تمدنی دارای چهار ربع یا مرکز مهم بوده است.

ارباع اربعه‌ی خراسان تاریخی به‌شرح زیر می باشد:

الف: ربع نیشابور

ربع نیشابور شامل: بادغیس، هرات، پوشنج، طوس و قوهستان می باشد.

هرات با وصف اینکه در برخی منابع بخشی از ربع نیشابور به حساب آمده است، اما همواره به عنوان واحد مهم، مستقل و مجزا تعریف شده است.

ب- ربع مرو شاهجان

ربع مرو شاهجان شامل: ابیورد، آمل الشط، خوارزم، زم، سرخس، طالقان، مرو الرود، و نسا.

ج- ربع بلخ

ربع بلخ شامل: جوزجان، بامیان، فاریاب، غزنی، کابل و خلم می باشد.

د- ربع ماورالنهر

یاقوت حموی در کتاب مراصد: خراسان را دارای چهار کرسی می داند، که عبارت اند از:

نیشابور، مرو، بلخ و ماورالنهر (بخارا).

۳- خراسان، آرمانشهر تمدنی است نه هویت قومی

نهضت بازگشت به خراسان به هیچ وجه یک آرمان قومى نیست؛ زیرا خراسان نه به‌حکم تاریخ و نه به اعتبار جغرافیا هرگز یک هویت قومى نبوده است.

خراسان؛ هویت جغرافیایى است، که تاریخ درخشان تمدن بعد از اسلام را رقم زده است.

عظمت و افتخار تاریخى خراسان مخصوص یک قوم و قبیله نمى باشد، در تاریخ درخشان خراسان تمام اقوام و هویت هاى فرهنگى سهم ارزشمند داشته اند: افغانها ( پشتونها) ، ترک زبانها ( ازبیکها و ترکمن ها ) ، بلوچ ها ، کرد ها، عرب زبانها ، تاجیکها و تمام شهروندان مقیم در ارباع اربعه خراسان.

اینکه کسی مدعی شود: که خراسان متعلق به تاجیک هاست، نه تنها سخنی سخیف و بیهوده‌یی گفته است؛ بلکه ناشی از عدم تسلط و اشراف او از تاریخ و تمدن طلایی خراسان می باشد.

خراسان ؛ یعنى نماد تکثر گرایى، آزادى قانومند تمام ادیان و نگرشهاى فقهى و فکرى ، سرزمین نهضت ترجمه و تعاطى و تضارب تفکر شرق و غرب، جغرافیاى کتابخانه ها و مدارس و علم و فلسفه و کلام و ریاضى و طب و هندسه و نجوم و غیره.

در نهضت ترجمه، دانشمندان مسلمان، زردشتی، یهودی و مسیحیی به تحقیق و تتبع مشغول بودند و هیچ نوع تبعیض و تعصب حاکم نبود.

۴- عصر درخشان طلایی تمدن خراسان

دوران طلایی تمدن اسلامی/ خراسانی در آسیای میانه را از سال «۷۵۰ الی ۱۱۵۰ م» می دانند.

دوران عصر طلایی خراسان؛ درست از زمان عباسیان آغاز می گردد و با فرمانروایی صفاریان، سامانیان، طاهریان، غزنویان، غوریان، خوارزمشاهیان، سلجوقیان و سرانجام تیموریان هرات به پایان می رسد.

۵- تمدن سازان دائرهالمعارفی خراسان

با مطالعه تاریخ تمدن خراسان انسان شگفت زده می شود و از خود سوال می نماید: که چگونه این همه ستارگان علم و دانش و آگاهی از این جغرافیا برخاستند و چرا به یکبارگی این تمدن شکوهمند به انحطاط و سقوط مواجه گردیده است؟

دوران عصر درخشان طلایی خراسان بزرگ مدیون شخصیت های امثال: ابو علی سینای بلخی، ابوریحان بیرونی خوارزمی، ابونصر عراقى، ناصر خسرو بلخی، ابوعبدالله محمد خوارزمى، محمد ابو منصور ترمذى،

بهاوالدین نقشبندی بخاری، ابوحفص کبیر بخاری، ماتریدی سمرقندی، خیام نیشابوری، حکیم ابوالقاسم فردوسی، رودکی سمرقندی، دقیقی بلخی، عمر خیام نیشابوری، ابونصر مشکان، خواجه نظام الملک،

رابعه بلخى، محمد ابن زکریا رازى، ابوحامد محمد غزالی، ابوالفضل بیهقی ، أبوعلی محمد ترمذى، کمال الدین بهزاد هروی، گوهرشاد بیگم،

مولانا نورالدین عبدالرحمن جامى، امیر على شیر نوایی و دهها تن دیگر می باشد.

۶- مشی سیاسی نهاد سلطنت

نهاد سلطنت دراین دوره: تکثر گرایی و تنوع پذیری را به عنوان یک اصل در سیاست و حکومت مورد توجه جدی قرار می داده است.

به گواه تاریخ و نتایج پژوهش های علمی، ظهور تمدن آسیای مرکزی/ خراسان؛ محصول هفت عنصر اساسی در اتخاذ مشی سیاسی حاکمان و فرمانروایان بوده است:

الف- توجه سلاطین به زبان فارسی و آغاز نهضت ترجمه از منابع یونانی، هندی و عربی به زبان فارسی.

نهضت ترجمه، تحقیق و پژوهش که به همت وزیران دانشمند برمکی، در عصر عباسیان در بغداد به قیام و قوام رسیده بود؛ به بهترین شکل آن توسط سامانیان در آسیاى مرکزى پی گرفته شد و توسط امپراطوری های بعدی تا عصر طلایی هرات ادامه یافت.

ب- تسلط و اشراف مکتب اعتدالی و خردگرای حنفی و اتخاذ مشی سیاسی تکثر گرایی و تنوع پذیری در نهاد های علمی تحت زعامت سلاطین؛ به‌رغم وجود قرائت های شدید و خشیت محور در نهاد های فقهی و شرعی.

ج- ظهور عرفان خراسانی و انسان گرایی در تمام ایرانشهر و به‌ویژه خراسان.

عرفان خراسانی با توجه به اصول مدارا، تواضع، فروتنی، فردمحوری، مهرورزی، انسان گرایی، معنویت و عشق به هستی و خدا و اجتماع؛ بستر فوق العاده مهمی را برای اعتلا و شگوفایی هموار می نماید.

د- جدا بودن نهاد سلطنت از نهاد دین

هرچند سلاطین سایه‌ی خداوند محسوب می شدند و مرکز اقتدار، اما نهاد سلطنت تا حدودی استقلال نهاد دین را به رسمیت می شناخت.

سلاطین از نهاد دین در مسایل مهم و بنیادین مشورت می گرفتند و نهاد قضاوت را هرچند سلاطین معین می نمودند؛ اما اکثراً سعی می کردند عالم ترین ها و متقی ترین را به سمت برگزیند.

ه – مدارا و تحمل

پیروان ادیان بودایى، زرتشتی، مسیحى، یهودى و مسلمان در کنار هم زندگى می نمودند و قانون بر ستون عدالت استوار بوده است.

کتابخانه هاى عظیم با حمایت سلاطین عصر بر پا بود و دانشمندان بدون توجه به دین و ملیت ایشان؛ به تحقیق، مطالعه و پژوهش می پرداختند.

تاریخ بیهقی و چهارمقاله نظامی عروضی سمرقندی از حضور دانشمندان یهودی، زردشتی و مسیحی یاد می نماید که در دربار سلاطین حضور داشته اند.

و- محافل تضارب آراء و تعاطی اندیشه

فرارودان دراین دوران طلایی به مرکز تضارب آراء و تعاطى اندیشه‌ی شرق و غرب و عرب و عجم و هند و یونان تبدیل شده بود.

نهاد سلطنت مشروعیت خود را از نهاد دین و نهاد دین اقتدار خود را از سلطان می گرفت و فهم درستی از وظایف همدیگر داشتند.

نهاد علم و نهاد دین بهترین تعامل را داشتند مگر در موارد مهم و سرنوشت ساز.

سخن آخر

ادامه‌ی مشی سیاسی ناسیونالیزم قومی محکوم به تصمیم قطعی تاریخ: تجزیه مى انجامد و هیچ راه دیگرى وجود ندارد.

به دلیل همین ادامه سیاست قومی است که تعدادى از فاسدترین انسانها و رهبران باندهاى مافیایى و زمین خواران شناخته شده در تقسیم سرمایه و قدرت و ثروت؛ تمام افغانستان را تاراج نمودند و به بهانهٔ تعلق شان به یک قوم عملاً افغانستان را به جزایر بى ثبات و لانه جاسوسى همسایگان تبدیل کرده اند.

در دیدگاه خراسان ما داراى سرزمین مشترک، زبان تمدنى مشترک، تاریخ مشترک، هویت شهروندی مشترک و جغرافیای مشترک هستیم.

ما مى توانیم کشور آباد و قدرتمند ایجاد کنیم، من این ظرفیت را در نسل جوان مى بینم و این چشم انداز را مشاهده مى کنم.

خراسان، تاریخ سرشار از عزت و مملو از عظمت نیاکان تمام ماست، افتخار تمام ازبیکها ، ترکمانها ، بلوچها ، پشتونها ، کرد ها و غیره.

احیاء نام خراسان: قدرت ملى را افزایش مى دهد، پایه هاى وحدت و همدلی را تضمین مى نماید و نیروى لازم را جهت تحرک براى رسیدن به اهداف بلند ما مهیأ مى نماید.

خراسان متعلق به تمام اقوام و شهروندان کشور مى باشد، زمانیکه خراسان مى گوییم؛ از تمام سلاطین و فرمانروایانى یاد مى کنیم که بدون توجه به زادگاه و تعلق شان به قومیت خاصی، زبان و فرهنگ، در تعالى و ترقى این سرزمین همت گمارده اند.

تنها راه عبور از این منجلاب سیاه و مثلث برمودا عبور از هویت قومى به هویت تمدنى و گذر به سوى شهروند محورى و عدالت مى باشد.

درپایان دوست دارم این مختصر را با ابیات زیبایی از حجت خراسان، حکیم ناصر خسرو بلخی و خوشحال خان ختک شاعر و سخنور نام آشنا؛ به پایان ببرم که فرمودند:

کابل و قندهار چی آشیانی دی

دا همه واله په نام خراسان دی

چه شاهین خراسانی وی حینی حینی-

د باز غوندی توی روغ او ژی پلنی

سلام کن ز من ای باد مرخراسان را

مر اهل فضل و خرد را، نه عام نادان را

ناصر خسرو بلخی

منابع و مراجع:

۱- دکتور/جمال الدین فالح

خراسان التاریخیه

فی ضوء المصادر العربیه

الاسلامیه.

۲- احسن التقاسیم» ترجمه، محمد مقدسی.

۳- مسالک و ممالک اصطخری

۴- ابن حقول صوره الارض

۵- یافوت حموی معجم البلدان

۶- پروفیسور

‏S. Frederick Starr

در کتاب گرانسنگ

‏Lost Enlightenment

‏Central Asia’s

‏Golden Age

‏Princeton university

‏.Oxford,

۷- خراسان بزرگ

دکتر احمد رنجبر

۸- خراسان- محمود شاکر