نقدی بر دیگاه سنتی در مورد حرص و قناعت

موضوع حرص و قناعت یکی از مطالبی است که در فرهنگ و ادبیات ما از اهمیت زیاد برخوردار بوده  و بسیار به آن پرداخته شده است. کمتر شاعر یا نویسنده را میتوان سراغ کرد که در تمجید از قناعت و نکوهش حرص چیزی نگفته باشد. ولی, با اینهمه تاکید روی این موضوع, یک تعریف واضح, دقیق و سنجش پذیر از حرص و قناعت وجود ندارد و حدود حرص و قناعت نامشخص و مبهم است. بنابراین مفهوم حرص و قناعت نزد هر کس فرق میکند و هر کسی برداشت شخصی خود را از آنها دارد.

علاوه براین, مرز بین قناعت و تنبلی و مرز بین حرص و تلاش (سعی, کوشش, جدوجهد) نا مشخص و مبهم است. آنچه را که یک شخص قناعت می پندارد شخص دیگر ممکن تنبلی بپندارد و آنچه را که یکی به نام حرص ناپسنیده می شمارد دیگری ممکن به عنوان تلاش از آن تمجید کند. به عنوان مثال, یک سرمایه دار که چندین کار خانه دارد امکانات ساخت یک کارخانه جدید را هم دارد. اگراین سرمایه دار به اعمار کار خانه جدید اقدام کند, این کار او تلاش است یا حرص؟ و اگر به این کار اقدام نکند قناعت کرده است یا تنبلی؟ ویا یک معلم که در مکتب تدریس میکند شایستگی و مدارک لازم را که بتواند با حقوق بیشتر در دانشگاه تدریس کند دارد. اگر این معلم به تدریس در دانشگاه اقدام کند این کار او تلاش است یا حرص؟ و اگر این کار را نکند تنبلی میکند یا قناعت؟

قناعت را بسنده کردن به آنچه که انسان به آن نیاز یا حاجت دارد و حرص را بسنده نکردن به قدر نیاز تعریف کرده اند. آنچه که در این تعریف مبهم است حدود یا اندازه نیاز/حاجت است. اندازه نیاز/حاجت نزد هرکس فرق میکند. آنچه را که یک شخص به اندازه نیاز/حاجت تصور می کند شخص دیگر ممکن آنرا بیشتر یا کمتر از نیاز/حاجت تلقی کند.

از طرف دیگر تعریف حرص و قناعت بر مبنای, یا در رابطه با, نیاز/حاجت نقش بسیار محدود کننده و بازدارنده در خصوص تلاش ها و فعالیت های اقتصادی در جامعه دارد و مانع رشد اقتصادی میگردد. به هر اندازه که در یک جامعه تلاش و فعالیت های اقتصادی بیشتر باشد, رشد اقتصادی بیشتر است. اگر همه مردم به قدر نیاز یا حاجت اکتفا کنند, فعالیت های اقتصادی بسیار محدود میگردد و رشد افتصادی صورت نمی پذیرد. از سوی دیگر, اگر تلاش و فعالیت اقتصادی حرص پنداشته شود و بد تلقی شود, افراد صالح و درستکار و تعلم یافته از تجارت و بازار کناره گیری میکنند و در نتیجه تجارت و کسب و کار به دست یک مشت افراد جاهل و دروغگو و کراهبردار می افتد که این خود به ضرر اقتصاد و جامعه است.

اینگونه طرز دید نسبت به حرص و قناعت با آموزه های دین اسلام در خصوص زکات و انفاق هم سازگاری ندارند. دراسلام تاکید زیاد روی پرداختن زکات و انفاق کردن اموال و همچنان پرداختن به تجارت و کسب و کار صورت گرفته است. زکات یکی از بنا های پنجگانه دین اسلام است و در قرآن بیشترین تاکید بعد از نماز روی زکات صورت گرفته است. طبق گفته پیامبر ص دست بالا (یعنی دست انفاق کننده) بهتر از دست پایین (یعنی دست گیرنده) است. پس برای اینکه یک مسلمان دست بالا داشته باشد و بتواند از ثواب پرداختن زکات و انفاق کردن و کمک کردن به دیگران بهرمند شود باید تلاش کند تا پول یا ثروت کافی بدست بیاورد و به قدر نیاز/حاجت بسنده نکند.

اینکه در زمانه های گذشته اینچنین یک طرز دید نسبت به حرص و قناعت  وجود داشته,بر می گردد به شرایط و انگیزه های که در آن زمان ها وجود داشته است. امروز شرایط فرق میکند. امروزه اقتصاد در همه جا حرف اول را میزند و قدرت افتصادی حتی مهمتر از قدرت نظامی است. امروز باید بر خلاف گذشته به جای تاکید روی قناعت ورزیدن و احتناب کردن از حرص روی تلاش و کوشش کردن و اجتناب کردن از تنبلی تاکید شود. تعریف قناعت و حرص بر مبنای نیاز/حاجت یا درارتباط به نیاز/حاجت یک تعریف خوب و موجه به نظر نمی رسد و نیاز/حاجت یک معیار مفید و عملی برای تشخیص حرص و قناعت نیست. قانون/شریعت یک معیار بهتر برای تشخیص و سنجش حرص و قناعت بوده میتواند. آگر حرص وقناعت در ارتباط  یا نسبت به قانون طور ذیل تعریف شود دقیق تر و عملی تر به نظر میرسد:

قناعت یعنی بسنده کردن به راه های مشروع یا قانونی برای کسب پول یا ثروت و حرص یعنی توسل به راه های غیر مشروع یا غیر قانونی برای کسب بیشتر ثروت. از آنجائیکه حدود قانون مشخص است و کار های قانونی و غیر قانونی قابل تفکیک اند, این تعریف حرص وقناعت را سنجش پذیر میسازد و مرز میان قناعت و تنبلی و میان حرص و تلاش را مشخص می سازد و به ما اجازه میدهد تا روی تمجید از تلاش و کوشش و مذمت تنبلی تاکید کنیم.

بنابراین هر تلاشی برای کسب پول یا ثروت خوب و نیکوست تا زمانیکه در مغایرت با قانون قرار نداشته باشد, و هرگاه در مغایرت با قانون قرار می گیرد حرص است, که در این صورت باید قناعت پیشه کرد و از آن اجتناب ورزید. به همین ترتیب از دست دادن هر فرصت مشروع/قانونی برای کسب ثروت تنبلی است که نباید آنرا را ضایع ساخت.