این نوشته جزء تحقیقات تاریخ بلخ باستان است که تا هنوز چاپ نشده است. ولی در یک مصاحبه با دوستان موضوع را پسندیدند و مشوره دادند تا تا در جریده ای شما به نشر برسد. بنا” حضور تان تقدیم است.
یک جامعه ای قدیمی یهودان در بلخ موجود بود. مؤرخ عرب المقریزی۱ نگاشته است که:”پادشاه آسوری بنام سینا شریب۲ Sennachrib ” یک تعداد یهودان را به بلخ انتقال داد. همچنین آمده است که: در سال ۵۸۶ ق.م بعد ازینکه نیبوچدنیذر Nebuchadnezzar بیت المقدس را تخریب نمود یکتعداد یهودیان را در بلخ جاگزین ساخت۳. قرار راپورجغرافیه دانان عرب دوشهر بنام های “باب الیهود” Bab-alYaud یا دروازه ای یهودان و الیهودیه al-Yahudiyya یا “شهر یهودان” در بلخ بنا یافته بود. مسلمانان به این عقیده اند که پیامبر جرمایا۴Jermaia یا “پیغمبراشکریز” ازشر اشرار به بلخ فرار نموده است و ایزیکائیل۵ Ezekiel در بلخ دفن است.
بناء، گفته میتوانیم که بلخ ماوای اصلی یهودان افغانستانی بود (در دیگر شهرها مخصوصآ هرات و غزنه هم یهودان زندگی داشتند در هرات مقبره هایشان موجود است که تا حال یکتعداد بازماندگان شان سال یکبار از اسرائیل جهت زیارت میآیند) تا ظهور طالب در کابل دو فامیل های یهود۶ با نام های گورکی زونوف ( اسحاق) که به سن ۸۰ سالگی وفات یافت و زیبلون سمنتوف که دوکان کبابی داشت و خانم و دخترانش به اسرائیل هجرت کردند و خودش باوجود بارها زجر و ذلت از طرف طالبان بازهم خواسته است تا در جوار برادران افغانستانی خود باقی بماند و خوش است که یگانه یهود در افغانستان است.
جامعه ای یهودان در قرن یازده از طرف سلطان محمود غزنوی شناخته شده مجبور ساخته شدند تا از باغ شاه مواظبت بعمل بیاورند و ۵۰۰ درهم مالیه بدهند. نظر به تاریخ شفائی یهودان، تیمور برای یهودان بلخی محل خود شان را با یک دروازه داده بود که در صورت ضرورت مسدود ساخته می توانستند. یهودان بلخ در محل مخصوص شان تا قرن ۱۹ حیات بسر میبردند. دانشمند معروف یهود بنام هیوی البلخی۷ Hiwi ql-Balkhi قسمیکه از نامش پیداست از بلخ بود.
در سال ۲۰۱۱م درمحل نگهداری Geniza مجموعۀ پارچه های متن عبرو، ارامیک، جودوعربی و جودو پارسی قرن یازدهم در مغاره های طالبان در افغانستان پیدا شد. در سال ۲۰۱۳ درحدود ۲۹ صفحه ای آن به “کتابخانه ای ملی اسرائیل” برای مطالعه انتقال یافت. یهودان افغانستانی به زبانهای جود و فارسی و کمی ارآمیک تکلم داشتند. گفته شده که دریک دوره در شهر غزنی در حدود هشت هزار یهود حیات بسر میبرد. اجداد یهودان افغانستان همانا یهودان تبعید شده توسط آسوریان در سال ۷۲۰ ق.م و باز تبعید شدگان توسط بابیلی ها در سال۵۶۰ ق.م، تذکر داده شده است.
مآخذ یهودان بلخ :
۱-المقریزی: Al-Maqrezi /wikipedia که نام مکمل آن “تقی الدین ابو العباس احمد بن شمه ابن عبد القادر ابن محمد المقریزی” یک مؤرخ عرب مصری بوده زیاد تر بنام مکریزی و یا المقریزی یاد میشود. از ۱۳۶۴ – ۱۴۴۲م حیات داشت در مصر تولد شده است. با وجودیکه مؤرخ “عصر مملوک” و یک مسلمان سنی مذهب بود ولی دلچسپی جدی در باره ای سلسله ای فاطمی اسماعیلی و رول آن در تاریخ مصر داشته است. در سال ۱۳۸۵م به سفر حج پرداخت. برا ی یک مدتی در دفتر رسمی کار کرده است. در سال ۱۳۹۹م بحیث مفتش مارکیت در قاهره و شمال مصر تقرر یافت که بزودی از آن مستعفی شد وبه امامت مسجدعمرو بن الاس و رئیس مسجد الحکیم و خطیب در باره عنعنات اسلامی مصروف گشت. در سال ۱۴۰۸م به دمشق سفر نموده خطیب و مفتش قلان اسریه Qalanisryya بود. بآلخره متقاعد شد و حیات شخصی در پیش گرفت. در حدود ۲۰۰ مقاله در باره مصر نوشته است
۲- سناشریب Sennachrib/wikipedia :پادشاه آسوری هاست که از ۷۰۵ تا ۶۸۱ ق.م حکمروایی داشت. اصلآ، با عملیات نظامی به مقابل بابلی ها و جودا و برای ایجاد پرو گرام های اصلاحی در نینوا مرکز اکادیا شهرت زیاد کسب کرده بود. در سال ۶۸۱ق.م بصورت اسرار آمیز ممکن توسط فرزند ارشدش کشته شده باشد زیرا فرزند کوچکش ایسارهادون Esrahaddon را بحیث جانشین خود وصیت کرده بود.
مصروفیت بیشتر او روی موضوع “پرابلم بابیلون” بود زیرا مردم بابیلون از اطاعت به رژیم آسوری سر زده بودند که منجر به تخریب آن شهر در سال۶۸۹ ق.م گردید. عملیات بیشتر نظامی او در سوریه در کوهای آسوریا به ضد سلطنت اناتولیا و به ضد اعراب در شمال “دشت عربی” بود. عملیات نظامی او در سوریه در “کتاب دوم پادشاه دربایبل عبرو” تذکر یافته است. مرگ او در سال ۶۸۱ق.م با خوشحالی از خاطر تخریب شهر بابیلون توسط مردم آن استقبال شد. در وقت حکمروایی او آرت آسوری پیشرفت نمود، به شهر نینوا زیبایی بخشید وهم یک کانال بطول ۵۰ کیلومتر برای آوردن آب در شهر حفر نمود و”یک محل بیمانند” مانند “آویزان باغ بابیلون” خلق نمود.
۳- یهودان بلخ افغانستان، Encyclopedia Judaica مینویسد؛ شهر بلخ در شمال افغانستان ( در قرون وسطی در خراسان) پناه گاه سابق و مسکن قدیمی یهودان در افغانستان بود. به اساس پارسیان و مسلمان ها این مسکن یهودان بعد از تخریب شهربیت المقدس توسط Nebuchandnezzer ) یا نیبوخادنسذر دوم -بخت نضر- پادشاه بابیلیون از ۶۰۵ تا ۵۹۷ ق.م بود یهودان را به بلخ تبعید نمود ولی آمده است که وی یهودان را بعد از تخریب جودا و بیت المقدس به بابیلون تبعید نموده نه بلخ: گوگل – Questions Got ،آیفون) تاسیس شد.
۴- جریمیا Jeremia /Wikipedia بنام “پیامبراشکریز” نیز یاد میکنند یکی از پیامبران شهیر بایبل عبرو یا پیمان قدیم یاد شده است. به اساس عنعنه ای یهودان او مولف کتاب های جیریمایا، سلطان King و لمینتیشن Lamentation شناخته شده که تدوین آن به کمک باروخ بن نیریحه Baruch ben Neriah منشی و مصاحب او انجام یافته است. درباره ای حیات جیرمیا نظر به دیگر پیامبران معلومات بیشتر دردست نیست. نظر به اینکه اسناد معتبر وجود ندارد بیوگرافی وی نوشته شده نمیتواند. جرمیا نه تنها در یهودیزم پیامبر است بلکه در مسحیت نیز بحیث پیامبر شناخته شده است.
در اسلام، جریمیا مانند دیگر پیامبران بایبل عبرو، پیامبردیده شده است. ولی در قرآن مجید از وی به نام یاد نشده است بلکه مفسرین اسلام و عرب های مسلمان رویداد هایی را تذکر داده ا ند که با تشریحات بیابل عیرو مطابقت دارد. در عربی نام جرمیا؛ ارمیه، آرمیه یا اورمیه و بعضأ با مد چون آرمییا تلفظ میگردد. مورخ رویداد های کلاسیک ، وهب ابن منَبیه Wahb ibn Munabbih نگاشته است که: قصه ای جریمیا درپیمان قدیم تذکر یافته است . یهودان ادعا دارند که: آنچه در قرآن کریم در باره مسافری که از دهکده ای ویران شده دیدن میکند مشابه آنست که درباره ای ارمیا در بایبل عبرو یا پیمان قدیم آمده است. علاوتآ، در تفاسیرمتعدد چون تفسیر القطب جلد سوم صفحه ۱۸۸ و تفسیرالقومی جلد اول صفحه ۱۱۷ )ریفرنس نمبر ۴۹ این مقاله در ویکی پیدیا) تفسیر کابلی جلد او ل صفحه ۲۳۶ تا ۲۳۸ و ترجمه ای قرآن کریم پیام نور تذکراتی دلچسپ در باره ای “دهکده ویران شدهHamlet of Ruins ” توضیحاتی بعمل آمده که من آنچه پیام نور نوشته دربنجا اقتباس میکنم: “یا همانند کسی که ار کناریک آبادی ویران شده عبور کرد در حالیکه دیوار های آن به روی سقف ها فروربخته بود او با خود گفت: چگونه خدا اینها را پس از مرگ زنده میکند؟ (دراین هنگام) خدا اورا یکصد سال میرانید، سپس زنده کرد و به او گفت: چقدر درنگ کردی؟ گفت: یک روز یا بخشی از یک روز. فرمود: نه، بلکه یکصد سال درنگ کردی! نگاه کن به غذا و نوشیدنی خود که همراه داشتی، با گذشت سالها هیچگونه تغییری نیافته ولی به الاغ خود نگاه کن که چگونه ازهم متلاشی شده (این زنده شدن تو پس ار مرگ) برای این است که تورا نشانه ای برای مردم قرار دهیم ( اکنون) به استخوانهای (الاغت) نگاه کن که چگونه آنها را برداشته به هم پیوند میدهیم و گوشت بر آن می پوشانیم! هنگامی که این حقایق بر او آشکار شد گفت: میدانم خدا بر هر کاری تواناست ( ترجمه ای سوره ای نمبر ۲ الیقره آیه۲۵۹ جزء سوم)”. “این یکی از آن جمله امثالیست که قرآن مجبد برای تفکر بشریت بیان میدارد” (سوره ای نمبر۵۹ حشر آیت ۲۱ جزء ۲۸جلد ششم تفسیرکابلی). یهودان ادعا دارند که این شخص همانا جریمیا یا ارمیاست ولی تفسیر کاتلی اورا عزیرع که در لسان یهودان عزرا است میداند.
آمده است که عُزیر بن شرحیا و ارمیا ین حلقیا است . ارمیا در زمان طغیان و نافرمانی بنی اسرائیل مبعوث شده و پیشگویی او توسط حمله ای بخت النصر پادشاه بابل از ۶۰۵ تا ۵۶۲ ق.م تحقق یافت )تاریخ ما و اسالم کویست: گوگل – آیفون). از جانب دیگرعبدالله یوسف علی Abdullah Yusuf Ali که یک قانوندان هندی برطانویست و قرآ ن مجید را به انگلیسی ترجمه نموده ( از ۱۸۷۲ تا ۱۹۵۳م حیات داشته است:گوگل – آیفون) چندین رویداد های بایبلی، از جمله : “شناخت دیدگاه ازیکایل Ezekiel از استخوانهای خشک است، دیدگاه نهیمیه Nehemiah از تخریب یوروشلیم بعد از شکست آن و از عزرا Ezra نویسنده، پیشوای مذهبی و ریفورمراست که درباره اش قصه های مشابه درعنعنه ای یهودی طی سالها شناخته شده است” تذکر داده است . ولی تمام دانشمندان اسلام به این عقیده اند که شناخت شخص اهمیت کمترین داشته آنچه مهم است مثالیست که قرآن کریم قدرت خداوندی را بیان داشته است.
۵- ایزیکائیل Ezekiel/Wikipedia درعبرو “هیزکیل” یاد شده معنی آن ” قوتمندی میبخشد” است. او پیشقدم اصلی در کتاب ایزیکئیل در بایبل عبرو تذکر یافته است. در جودیزم، مسیحیت و اسلام بحیث پیامبر یهود از وی یاد شده بحیث مؤلف کتاب ایزکئیل در قرن ششم ق.م. شناخته شده است. درین کتاب: “او از تخریب بیت المقدس، بازسازی سر زمین اسرائیل وآنچه را که یعضی -تمپل سوم- میدانند“، پیشگوئی نموده است.
ایزیکئیل را بعضی ذوالقرنین و گروهی سکندر مقدونی و یکتعدادی خضرع دانسته دلیل آنرا ذکر هردو ذوالقرنین و خضر را در سوره ای کهف مینگارند، جمعی آنرا یکی از پادشاهان یمن میدانند. نظریه ای جدید، کوروش کبیر پادشاه هخامنشی ها را به ارتباط یاجوج وماجوج تذکرداده اند. یاجوج و ماجوج دوقبیله ای وحشی خونخوار بوده که مزاحمت شدیدی برای ساکنین اطراف سکونت خود داشته اند، علامه طباطبائی، به استفاده از تورات نوشته است که: یاجوج و ماجوج گروه های بزرگی بودند که در دوردست ترین نقطه ای شمال آسیا زندگی داشتند. و مردم جنگجو وغارتگر بودند. درعصر کوروش هجومی از ناحیه ای آنها اتفاق افتاد که در حوالی ۵۰۰ سال ق.م بود مردم قفقاز به هنگام سفرکوروش بدان منطقه از او تقاضای جلوگیری از یاجوح و ماجوج را نمودند و او نیزاقدام به کشیدن (اعمار) سد معروف ذوالقرنین نمود و آنها را نجات داد- والله اعلم (پیام نورجلد ششم صفحه ۱۷).
از نظر اسلام قصه ای یاجوج و ماجوج Magog and Gog در سوره ای نمبر ۱۸ الکهف از آیت ۹۴ جرء ۱۶و هم درسوره ای نمبر ۲۱انبیاء آیت ۹۶ جزء ۱۷تذکر یافته است گرچه که در قرآن مجید از ایزیکئیل نام برده نشده ولی دانشمندان کالسیک ومدرن اسلامی اورا از جملۀ پیامبران اسلام میدانند که ممکن هدف از ذوالقرنین باشد. درسوره ای کهف آمده که مردم از یاجوج و ماجوج که فساد کاران بودند شکایت نموده و درخواست یک مانعه شدند که یک وسیله ای از آهن و مس تهیه و کوهی ساخته شد، برایشان تهیه نمود. درسوره ای انبیاء فرموده شده که بعد از نزول عیسی ع یاجو ماجوج “سد ذوالقرنین” را میشکنند و سیل آسا هجوم میبرند ( تفسیر کابلی). ممکن کوروش بجای ذوا لقرنین زیاد ترازنگاه “ایرانیزم” بوده باشد.
۶-یهودان افغانستان مردمان زحمت کش و توسط عوام با لقب “ملا” یادشده قصاب هایشان بهترین گوشت تهیه و تاجران شان بازارسرای تجارتی “شهزاده در سرچوک و بعد سرک دریای کابل” را
درسمت غربی دریای کابل و جنوب غرب پل خشتی ، با وجودیکه اطاق تجارت کابل – افغانستان برایشان اجازه ای صادرات و واردات مستقیم نداده بود، رونق زیاد بخشوده بودند. برای معلومات بیشتر به انترنت به عنوان »یهود افغان: من طالبان را تا سکته قلب رساندم” مصاحبه ای گیورکی زوتوف” با یگانه یهود افغانستان خیلی ها دلچسپ است. مراجعه فرمائید.
۷-هیوی البلخی Hiwi al-Balkhi/Wikipedia که بنام هیووی Hiwwi یا شیوی Chivi نیز یاد شده یک مفسر بایبل ومنقد بایبلی قرن نهم بود. در بلخ خراسان (افغانستان امروز) تولد شده است. بصورت واضح معلوم نیست که قرار نگارش شیختر Schechter در ۱۹۰۱م یهود بود ویا قرار نظریأ روزنتال Rosental عضو سکتورمسیحی عرفانی Gnostic بود. گروهی به این عقیده اند که: هیوی عضو جماعت یهودان قدیم بخارا در آسیای مرکزی بود.
هیوی، مؤلف کتابیست که شامل تقریبآ دوصد اعتراض در باره ای منشه ای بایبل دارد. این دیدگاه انتقادی هیوی خوانندگان زیاد داشت و معاصر او راهب سادیا گاون Saadia Gaon در ناحیۀ سورا دربابیلون دریافت نمود که بعضی معلمین در مکاتب ابتدائی به شگردان کتابی را درس میدادند که به اساس انتقادات هیوی بود. سادیا، تدریس آنرا توقف نمود و مناقشات لفظی بین این دو شروع شد و سادیا کتابی زیر نام Kitab al-Rudd ala Hiwi al-Balkhi یا کتاب تکذیب آنچه هیوی بلخی نوشت که امروز هردویش ناپدید است. سادیا، در عربی بنام سعید بن یوسف الفیومی یاد شده است. الفیومی، یعنی از شهر فییوم مصر و Gaon لقب است که “رئیس اکادمی” معنی دارد.
۸- یهودان افغانستان Jews of Afghanisdtan: جامعۀ یهودان بلخ توسط راهب سادیا گاون در تبصره اش در کتاب Asaiah تذکر یافته است (کتاب اسایا اولین کتاب پیامبران مؤخر در بایبل عبرو و اولین پیامبران کبیر در پیمان قدیم مسیحیت بود و حاوی نوشته های پیامبران بایبل می باشد:گوگل- آیفون) سادیا گاون نگاشته است که: جامعه ای یهودان بلخ به دوگردپ تقسیم شده بودند: یکی یهودان (اصلی) و دیگر “مردمانیکه یهود نامیده میشدند”. یهودان بلخ به اساس بعضی اسناد Geniza با “سلطنت یهودان خازار” که به اساس بعضی اسناد فارسی “خزر” یاد شده اند متشکل از مردمان نیمه کوچی ترک با کنفیدیریشن قبایل ترکی زبان بودند، روابط اقتصادی پیدا کردند که تا اواخر قرن ۶ میلادی بیک “امپراطوری بزرگ اقتصادی” درجنوب شرق روس اروپائی امروز منتج گردید.
داکتر غلام محمد دستگیر، برومفیلد، کولورادو، اضلاع متحده
