گردیز یا گردژ مرکز کنونی استان پکتیا (پاختیا) شهر کهنی است که تاریخ بیش از هزار سال دارد. نام گردیز از دو واژه کهن پارسی یعنی “گر” به معنای کوه و “دِز/دِیز” که شکل تغیر یافته دِژ است و معنای قلعه و حصار را دارد، تشکیل گردیده که در کل دژ یا قلعه‌ی کوهی (قلعه یا حصار ساخته شده در کوه) معنا می دهد.
براساس داده های تاریخی از جمله تاریخ سیستان، این دژ/قلعه (گردیز) برای نخستین بار توسط حمزه پسر آذرک شاری یکی از رهبران (فرماندهان) شورشی پارسی (تاجیک) در برابر خلافت عباسی بنیان گذاشته شد. حمزه پسر آذرک شاری معروف به حمزه ابن عبدالله خارجی که میان سال های ۱۷۹ – ۲۱۳ قمری در برابر نظام عباسی جنگید و نسبش به زوطهماسب (از پادشاهان پیش از اسلام پارسیان/تاجیکان) می رسید، در سیستان (سرزمین های مرزی میان ایران و افغانستان کنونی) دست به شورش علیه هارون الرشید خلیفه عباسی زد. دلیل اصلی شورش وی را جدا از تبعیض قومی-زبانی و خودبرتر بینی حاکم در دربار عباسی، خراج های گزافی میساخت که بر مردم سیستان و خراسان تحمیل می گردید. حمزه پسر آذرک با سپاهیان که گردآورده بود به زودی توانست نماینده‌گان و سپاهیان وابسته به خلیفه بغداد را شکست دهد و سیستان را از دست آن ها خارج سازد. او در مدت کمی توانست سرزمین های دیگر خراسان و مناطقی چون کرمان و نیشاپور را به قلمرو خویش ضمیمه سازد. حمزه پسر آذرک لشکریان عباسی را در مناطق مختلف خراسان به شکست سخت مواجه و متواری ساخت. او به تهدید و تطمیع خلیفه بغداد وقعی نگذاشت و نیز پیشنهاد صلح و امان نامه هارون الرشید خلیفه عباسی را نپذیرفت و با سی هزار نیروی که گرد آورده بود به گسترش قلمرو خویش ادامه داده و به هند و سند لشکرکشی نمود. در جریان همین سال ها برای تحکیم حاکمیت و توانایی ایستاده‌گی در برابر نظام عباسی و سایر دشمنان منطقه‌ای خویش، وی به ساختن برخی استحکامات نظامی دست یازید که از عمده‌ترین نمونه های آن یکی هم گردیز یا گردژ است.
گردیز در زمان حمزه شکل یک قلعه مهم، مستحکم و استراتژیک را به خود گرفت. پس از مرگ حمزه و سقوط دوباره سایر مناطق تحت حاکمیت وی، گردیز (قلعه/بالاحصار گردیز) به پناهگاه مستحکم و تسخیر ناپذیر پیروان وی (کسان که از سوی خلافت بغداد به عنوان خارجی یا خوارج شناخته می شدند) و سایر شورشیان و مقاومت‌گران در برابر نظام عباسی مبدل گشت. این قلعه در زمان صفاری ها (از سلسله های معروف فرمانروا بر خراسان بزرگ) نیز از قلعه های مستحکم و استراتژیک شمرده می شد و به نظر می رسد که در سلسله های بعدی همچون غزنوی، غوری و… نیز از پایگاه های مهم و استراتژیک بوده است.
گردیز هرچند در طول تاریخ بار بار در اثر تهاجمات تخریب گردیده اما بنا به موقعیت خاص استراتژیک اهمیت خود را از دست نداده و از مخروبه های خود دوباره سر برآورده است. گردیز اکنون مرکز استان پکتیا است و براساس تخمین ها حدود صدهزار جمعیت دارد که از نظر تباری عمدتا تاجیک و پشتون هستند. سکونت این جمعیت در شهر به گونه‌ی است که تاجیک ها عمدتا در مرکز شهر و پشتون ها در اطراف آن سکونت دارند. گفتنی است که در گردیز شماری از سادات نیز به گونه پراکنده در کنار پشتون ها و تاجیک ها زندگی می کنند.
نوت ! از همه دوستان و عزیزان به کمال احترام خواهشمند تا این معلومات فوقالعاده مهم و باارزش را بادوستان شیر و همگانی سازند
نگاره: نماهایی از بالاحصار یا دژ تاریخی گردیز
ذبیح الله ساعی
