شب یلدا که شب اول جدی (دی) ماه است و در باور مردم مانده که در روز اول جدی ماه نور از کمترین حد خارج می شود و به تدریج از آن روز به بعد بر میزان نور افزوده می شود و به این دلیل آن را میلاد اکبر می نامند.
یلدا آیینی چهار هزار ساله
برای نخستین بار ابوریحان بیرونی در سال ۴۲۰ هجری قمری در خصوص آیین شب یلدا مطالبی نگاشته اما به نظر می رسد برپایی این شب از چهار هزار سال پیش آغاز شده و تاکنون ادامه دارد.
جمشید صداقت کیش فارس پژوهش و محقق در این رابطه می گوید: گذشتگان معتقد بودند این روز، روز خدای تعالی، روز زایش خورشید است و در آیین مهر بر این باور بودند که در این روز میترا سپر خدای آفتاب زاده شده است همچنین زرتشت نیز این روز را زادروز ایزدفرشته مهر می داند.
این محقق می گوید: در دروه ای که فصلهای سال ۴۵ روزه بوده و بر اساس استراحت کشاورزان این فصلها تنظیم می شده روز اول دی گاهنبار این دوره بوده که شش روز جشن گرفته می شده است.
صداقت کیش با اشاره به ریشه پاسداشت این شب نیز بیان می کند: بسیاری بر این باورند که ریشه پاسداشت شب چله میراث قوم “کاسپها” است آنها از نخستین اقوام آریایی بودند که ابتدا در گیلان امروزی سکنی می گزینند. کاسبها قومی نیرومند به شمار می رفته که با مدول قراردادن چهار طاقی ها توانستند انحراف ۲۳ درجه مدار زمین در گردش به دور خورشید را اندازه گیری کنند، آنها با استفاده از این ابزار به تقویمی دقیق دست پیدا کردند و دریافتند که پس از آخرین شب پائیز اندک اندک بر طول روزها افزوده و از طول شبها کاسته می شود.
تفال بر حافظ در شب چله نشینان
با نگاهی به آداب و رسوم اصیل شب یلدا می توان تاحدودی به این نتیجه رسید که یلدا نیز عیدی دیگر برای ایرانیان کهن به شمار میرفته که در آن همگان گندم سبز کرده، سفره گسترانیده و به دیدار اقوام و آشنایان می رفته اند.
صداقت کیش در خصوص آیین شب چله نیز می گوید: پهن کردن سفره بر روی کرسی، خوردن میوه های متنوع و از همه مهمتر هندوانه (تربز) از دیگر آداب و رسومی بوده که در این شب توسط چله نشینان برگزار می شده است.
این محقق می افزاید: حافظ خوانی فردی و دسته جمعی نیز در این شب رواج زیادی داشته و این بخش را می توان یک جزء جدا نشدنی شب چله نشینان دانست.
هندوانه بلا را از یلدایی ها دفع می کند
این محقق همچنین با اشاره به خوردن هندوانه نیز می گوید: در مورد خوردن هندوانه اظهار نظرهای گوناگونی وجود دارد به طوریکه گفته می شود با خوردن این میوه در شب یلدا بلایا از فرد رفع می شود و یا سرمای زمستان رفته و تشنگی تابستان نیز از بین می رود.
وی ادامه می دهد: قرمزی داخل هندوانه همانند خورشید است و همواره مورد توجه مهرپرستان قرار داشته البته ناگفته نماند که آداب و رسوم شب یلدا در مناطق مختلف ایران متفاوت است.
در فرهنگ عامیانه مردم شب یلدا، شب دوستی است، شب کارهای خیر، مردم ایران که قبلا کشاورز یا دامدار بودند آموخته اند تا سرمای زمستان را بهانه ای برای دور هم جمع شدن و جشن پایان سال زراعی بدانند. شب آرزوها، آرزوهای یلدایی چله نشیان که گفتن و شندینش فقط در شب یلدا لذت دارد.
قصه گویی پدر بزرگ و مادر بزرگها که شاید سالیان پیش برای کم سن و سالها جذابیتی وصف ناپذیر داشت امروز شاید کمتر مورد توجه قرار گیرد اما حضور یلدایی اقوام و و آشنایان در کنار یکدیگر جلوه ای از فرهنگ کهن این مرز و بوم را برای همگان در معرض دید قرار داده است.
