نشست سمرقند سر آغاز شکل گیری یک نظام مبتنی بر رژیم های امنیتی در منطقه (اتمام حجت برای طالبان)

نشست سمرقند از جنس واکنش های منطقه ای به تشدید بحران امنیتی افغانستان تحت حاکمیت تروریسم بین المللی است. برخلاف تصور ما، این نشست نه فرصتی برای طالبان بود و نه تعهدی در قبال به رسمیت شناسی شان. برعکس، حضور وزیر خارجه طالبان، با کنایه های دیپلماتیک، گوشزد های پیشگیرانه و مبتنی بر خاصیت عملکردی دیپلماسی منطقه ای قوای متفقین که افغانستان را چاله ی از بحران امنیتی و ژئوپولتیک می بییند، بود. تمام کشور ها به شمول ایران و روسیه از وضعیت فعلی افغانستان ناراض و نگرانی عمیق خود را مبنی بر وخامت وضعیت بد امنیتی به سمت نهادینه شدن پایه های تروریسم منطقه ای و شبکه های از قاچاق مواد مخدر اعلان کردند. 

وزیران خارجه هفت کشور در نشست سمر قند ضمن تاکید بر وخامت اوضاع اعلان داشتند که وضعیت امنیتی افغانستان روز به روز چالش بر انگیز می شود و تلویحا اظهار داشتند که طالبان در مهار وضعیت کنونی بنابر وضعیت شکننده نظام غیر مردمی شان، ناتوان اند. این پیام برای آینده افغانستان تحت کنترول طالبان، چه معنی می دهد؟ ترجمه بالمعانی این اظهارات در واقع اتمام حجت به طالبان، مبنی بر تغییر عملکرد، تشکیل نظام فراگیر، قطع رابطه با تروریسم منطقه ای( متحدان قدیمی طالبان) احترام به حقوق بشر و تلاش برای ایجاد فضای باز سیاسی بود که ممکن عدم آن بهانه تازه ی برای رقبای متفقین آسیایی بدهد تا در منطقه حضور پیدا کنند ومنطقه را به سوی یک لشکر کشی تازه خارجی و حضور نیروهای بیگانه در افغانستان سوق دهد. به همین منظور، در بیانیه مشترک آمده است که دیگر تحمل حضور نیروهای بیگانه و ایجاد پایگاه های نظامی، نه در افغانستان و نه هم در منطقه است. در واقع، این عمده ترین و بارز ترین واکنش منطقه به هژمونی امریکایی بعداز ختم جنگ سرد است. چون از خصوصیات عصر چینی و روسی و تعمیق روابط میان متفقین آسیایی، این است تا ابتدا از قاره آسیا تمام زمینه های حضور نظامی و سیاسی و استخباراتی امریکا را که بیشتر در فاز بعداز فروپاشی شوروی، فراهم شده بود، برچینند و به تدریج به روند امریکایی زدایی در سیاست های منطقه و جهانی، ادامه دهند. حال گروه طالبان که پس از تحویل دهی قدرت، انتظار می رفت در صدد تامین منافع کشور های منطقه نقش بازی کند و در فاز بعدی حضور امریکا، همکار آن ها شود، کاملا در جهت عکس در حرکت است وبر اساس اطلاعات به دست آمده، کشور های متفقین در مورد طالبان نظر مناسبی ندارند و از تمام بازی های استخباراتی با کارت طالبان توسط امریکا و متحدانش به خوبی آگاهی دارند، اما عجالتا برای پیشگیری از بحران از تقابل با آن خودداری می کنند.

از دید امنیتی و مجموعه های امنیت منطقه ای، نگرانی کشور های اشتراک کننده در نشست سمرقند، موجه است. زیرا یکی از ویژگی های یک مجموعه امنیت منطقه ای، وجود چالش های مشترک امنیتی است که بتواند تمام اعضای یک مجموعه را به چالش از دید امنیتی بکشاند. به همین لحاظ در بیانیه مشترک وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان، آمده است که گروه‌های تروریستی از جمله داعش، القاعده، جنبش اسلامی ترکستان شرقی، تحریک طالبان پاکستان، ارتش آزادی‌بخش بلوچستان، جندالله، جیش‌العدل، جماعت انصارالله، جنبش اسلامی اوزبیکستان و دیگر سازمان تروریستی مستقر در افغانستان تهدیدی جدی برای امنیت منطقه و جهان محسوب می‌شوند. این در واقع پیام اصلی برای طالبان بود که یا از همدستی با تروریسم منطقه ای که در حمایت قدرت ها و قطب مخالف متفقین آسیایی قرار دارند، دست کشیده و جز یکی از مجموعه های امنیتی منطقه شوند و یا اینکه واکنش جمعی را در برابر خود خواهند دید. به همین لحاظ است که فیصله اعضای  این نشست بر آن شده تا در خصوص مواجهه با تهدیدات بالقوه در منطقه که بیشتر از ناحیه افغانستان متوجه منطقه است، یک سلسله ابتکاراتی رویدست گرفته شود. در بیانیه گفته شده که وزیران خارجه به ابتکار اوزبیکستان در زمینه ایجاد «گروه مذاکره‌کننده بین‌المللی» تحت نظارت سازمان ملل و تاجیکستان در خصوص ایجاد یک «کمربند امنیتی» اطراف افغانستان توجه کرده‌اند. این کمربند امنیتی در اصل یکی از تمهیدات اصلی امنیتی برای مقابله با چالش های تروریسم در منطقه است. بنا برای کشور های منطقه که چندان با مفاهیم خشک و بی معنای فضای باز سیاسی، میانه خوب ندارند، تشکیل حکومت فراگیری، انتخابات، حقوق زنان و غیره مسایل اهمیت درجه دومی دارد. اما هدف اصلی پیام مخابره شده به وزیر خارجه طالبان و برای دنیا این بوده که کشور های منطقه در برابر دینامیک امنیتی در افغانستان که تبعات آن منطقه را متاثر می سازد، فعال بوده و واکنش به موقع نشان میدهد. اگرچه امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان نیز برای شرکت در این نشست به سمرقند رفت اما او در آغاز این نشست و زمانی که وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان عکس مشترک گرفتند، حضور نداشت. این به معنای بی اهمیت بودن طالبان در سنجش های امنیتی است و تنها جنبه منفی حضور طالبان در چنین نشست های قابل درک است. چون منطقه امروز طالبان را مخل امنیت و تسهیل کننده تروریسم در منطقه می داند نه یک شریک امنیتی قابل اعتماد. به هر صورت، اگر به ماهیت تدویر این نشست دیده شود، معلوم می شود که منطقه با اتخاذ میکانیزم های امنیتی در صدد، مقابله با چالش ها است. به همین در تلاش اند تابا تشکیل یک کمربند امنیتی با این چالش ها مقابله موثر و به موقع کنند.     تشکیل کمربند امنیتی در اصل به اساس نظریه های نظام های امنیتی است که معمولا کشور ها برای پیشگیری از بحران های حاد امنیتی اتخاذ می کنند. اما تشکیل کمربند امنیتی از طرف کشور های منطقه، تازه ترین مورد در خصوص وجود تهدیدات امنیتی در منطقه نیست. در گذشته نیز انجام تمرینات نظامی مشترک، توافقات نظامی، ایجاد مراکز تبادل مشترک اطلاعاتی و استخباراتی، برای دفع خطرات احتمالی از ناحیه تروریسم روبه رشد در منطقه نیز از جمله اقدامات از جانب کشور  های منطقه بوده است. تحلیل و ارزیابی نظام مبتنی بر رژیم امنیتی منوط به میزان انطباق روند ها و چالش های محیط امنیتی با معیار های مورد نظر است. بنابر این، هر قدر هماهنگی و تجانس میان این معیار ها و مختصات و شرایط محیط امنیتی افزون تر باشد، رژیم ها ی امنیتی و نوع واکنش آنها برجسته بوده و می تواند در نقش الگوی مسلط امنیتی در محیط مورد نظر عمل کند. بنا مهم ترین و نخستین معیار برای شکل گیری یک رژیم امنیتی در یک منطقه، تنفر از جنگ در میان کشور های عضو مجموعه امنیت منطقه ای است. در این چهارچوب رهبران کشور های عضو باید اطمینان یافته باشند که در تنفر مشترک از جنگ و بحران باهم سهیم اند. این معیار حتی برای ابتدایی ترین و ساده رژیم ها از ضروریات است. بنابر این، هرنوع رژیم امنیتی صرف نظر از گستردگی یا پیچیدگی آن، معیار از تنفر از جنگ را باید با خود داشته باشند. در غیر این صورت، ایجاد رژیم امنیتی میان کشور های مورد نظر امکان پذیر نیست. 

شکل گیری نظام مبتنی بر رژیم امنیتی زمانی ممکن است که تهدیدات سیاسی و امنیتی به یک تابو مبدل شده باشد وامکان درگیری میان اعضای آن را غیر قابل تصور بسازند. دومین مورد که در خصوص نشست سمرقند قابل بحث است اصل بودن همکاری در برابر رقابت است که میتواند در خصوص وضعیت امنیتی منطقه، قابل لمس باشد. در این نوع نظام اصل تشریک مساعی و ایجاد میکانیزم های تامین امنیت و مقابله با تهدیدات بالقوه امنیتی از جمله ضروریات است. در سومین مورد، وجود اتحاد های نظامی که بر اساس مقابله با تهدیدات بازیگران دیگر شکل گرفته و یا نهاد های امنیتی و نظامی تضمینی برای اصل هدف تاسیس مقابله با آن بوده باشد. در این خصوص، دیده می شود که اکثریت اعضای این نشست اعضای پیمان امنیتی شانگهای استند و در زیر چتر آن، تلاش دارند تا واکنش هماهنگ، جمعی و حساب شده به تهدیدات روز افزون امنیتی داشته باشند. همچنان وابستگی متقابل ساختاری از لحاظ سیاسی و امنیتی می تواند از خصوصیات دیگر این رژیم باشد. تمام اشتراک کننده این نشست در یک وابستگی نزدیک و غیر قابل انکار در زیر چتر پیمان شانگهای استند و هر عملکرد امنیتی شان مستقیما به اجندای عمومی این پیمان ربط می گیرد. و بلاخره، ثبات داخلی است که میتواند از عناصر اصلی شکل گیری چنین نظام های باشد. بنا نشست سمرقند نه یک فرصت برای طالبان بود و نه هم زمینه را برای همکاری با آنها فراهم آورد، بل رویدست گیری و تلاش برای شکل دهی یک نظام مبتنی بر رژیم امنیت بود. هیچ پیام خوشی به طالبان نداشت و تنها برای طالبان گوشزد شد که در صورت ادامه وضعیت موجود، واکنش در برابر شان، جدی و هماهنگ خواهد بود. به نظر می رسد که این نشست سر آغازی در جهت مقابله همزمان، هماهنگ و منسجم میان اشتراک کننده آن بوده باشد. در حالیکه خطر امنیتی از افغانستان هرروز تمام منطقه را تهدید می کند و قرار است در صورت ادامه آن، تمام روند های امنیتی، سیاسی و اقتصادی را تحت الشعاع قرار دهد، نشست سمرقند و نظیر، فرصت همکاری امنیتی و اطلاعاتی را میان کشور های مختلف بوجود خواهد آورد. زیرا تدویر نشست نشان داد که در آینده نیز رویدست است. چنانچه طبق بیانیه، نشست بعدی وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان، در ۲۰۲۴ یا در صورت نیاز زودتر از آن، در عشق‌آباد، پایتخت ترکمنستان برگزار خواهد شد.