تسلط دوباره طالبان بر افغانستان باعث جلب افکار محافل سیاسی و رسانه ها در سطح جهان شده است. پس از خروج کامل نیروهای ناتو از افغانستان کشورهای چندی با ادامه روابط با حکومت آینده طالبان علاقمندی نشان داده اند. ترکیه یکی از بازیگران کلیدی است که در آستانه خروج نیروهای خارجی از افغانستان، انتظار به عهده گرفتن مسئولیت امنیت میدان هوایی کابل را داشت که با مخالفت طالبان مواجه شد. اما اکنون علی الرغم رد کردن این تصمیم، طالبان از ترکیه درخواست نموده اند تا این کشور را در عرصه مسائل لوژستیکی و تخنیکی میدان هوایی کابل، همکاری نماید.
رد و بدل شدن این همه مواضع میان طالبان و ترکیه باعث ایجاد پرسش هایی در مورد انگیزه های انقره شده است. با وجود تشدید بحران سیاسی در افغانستان و تعلیق سفارتخانه های اکثر کشورها، چه عواملی باعث اصرار انقره بر حضور در افغانستان و به ویژه در میدان هوایی بین المللی کابل که یگانه راه ارتباطی فیزیکی با جهان خارج است، شده است؟ برای پاسخ این پرسش چهار دلیل عمده را می توان مورد بررسی قرار داد.
ظاهرًا، یکی از انگیزه های اصلی تداوم حضور ترکیه در افغانستان اینست تا انقره بتواند به صورت عموم ابزارهای مؤثر قدرت و مذاکره را جهت افزایش توانمندی اش در سطح منطقه و جهان بدست آورد و بصورت خاص توانسته باشد روابط تنش آمیز خود با واشنگتن و اتحادیه اروپا را ترمیم نماید.
در سال های اخیر، روابط ترکیه با ایالات متحده از یک سو و با اتحادیه اروپا از سوی دیگر شاهد تنش های روزافزون بوده است. در پی کودتای نظامی نافرجام ۲۰۱۶ علیه رجب طیب اردوغان، سیاست خارجی ترکیه در منطقه بیشتر گرایش مداخله جویانه داشته است. اتهام دست داشتن واشنگتن در کودتای نظامی علیه اردوغان که رهبری آن به شبکه فتح الله گولن مقیم در امریکا نسبت داده می شود باعث تنش میان دو کشور گردید و حمایت آمریکا از کردهای جدایی طلب در مرز ترکیه و سوریه نیز بر متشنج شدن روابط دو کشور افزوده است. مجموع عوامل فوق باعث شد تا انقره در عوض سیاست خارجی سنتی وابستگی به متحدین غربی، سیاست خارجی مستقل تر و عمل گرایانه تری را پیش گیرد.
به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۹ ترکیه برخلاف پروتکل های امنیتی پیمان ناتو، با خریدن سیستم دفاع موشکی S-400 از روسیه موجبات خشم بیشتر ایالات متحده را فراهم ساخت. واشنگتن با وضع تحریم های شدید علیه ترکیه خواستار لغو پیمان خرید این سیستم دفاعی از روسیه شد، زیرا در نتیجه معامله مذکور نه تنها ترکیه به عنوان شریک ستراتیژیک ایالات متحده با رقیب سنتی آن (روسیه) وارد تعامل شد، بلکه روسیه با این معامله توانست فرصت دستیابی به سیستم دفاعی کلیدی ترین عضو ناتو را دریابد. در عین زمان، پیشرفت سریع ترکیه در عرصه صنایع دفاعی، گمانه زنی هایی در مورد سیاست آینده ترکیه در منطقه و جهان و میزان تعهد اش در ایفای نقش در ناتو، را افزایش داد.
اما با پایان دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ و ورود جو بایدن به کاخ سفید، انقره به ترمیم روابط با ایالات متحده احساس نیازمندی شدید نمود. از این رو، در کنار اینکه از رویکرد سیاست خارجی خود فروگذاشت نکرد خواست نقش خود به عنوان یک متحد را برجسته سازد. ظاهرًا انقره امیدوار است که مدیریت میدان هوایی کابل قدرت چانه زنی اش با ایالات متحده و متحدین غربی را افزایش خواهد داد.
به عبارت دیگر، ترکیه انتظار دارد با مدیریت و فعال نگهداری یگانه راه اتصال افغانستان با جهان خارج یا میدان هوایی بین المللی کابل، که از طریق آن ایالات متحده و اتحادیه اروپا خواهند توانست بحران را زیر نظر داشته باشند، روابط تنش آمیز خود با غرب را ترمیم نماید. مقامات امریکایی نیز به این نظر اند که در شرایطی که با تسلط طالبان ساحه فعالیت به اکثر کشورهای غربی در افغانستان تنگ شده است، حضور ترکیه بهترین گزینه در عرصه فعالیت و امنیت میدان هوایی کابل و فعال نگه داشتن سفارتخانه ها و سازمان های است که اکنون تصمیم به ترک افغانستان را دارند. از جانب دیگر، به سبب گرایش های اسلامی رژیم حاکم در ترکیه، حضور این کشور در افغانستان کمترین حساسیت را به طالبان خواهد داشت. بنابراین، در شرایطی که سیاست خارجی و امنیتی امریکا به سمت تمرکز بر چالش های روزافزون منطقه هند-اقیانوس آرام گرایش می یابد، ترکیه امیدوار است که حضور فعال اش در افغانستان نقش اش را به عنوان بدیل قوی منطقوی جهت رسیدگی به بحران های ناشی از خروج ایالات متحده از منطقه، برجسته خواهد کرد.
چنانچه اشاره شد، در مقایسه با کشورهای دیگر عضو ناتو، ترکیه شانس بیشتر ادامه حضور در این کشور را دارد. نیروهای نظامی ترکیه به عنوان یگانه سربازان مسلمان عضو ناتو، با وجود که در ماموریت بیست ساله این سازمان در افغانستان اشتراک داشتند در عملیات های جنگی در برابر طالبان سهم نمی گرفتند و مأموریت شان فقط در حد تأمین امنیت و کمک های بشردوستانه بود. به عبارت دیگر، ترکیه با وجود که دومین عضو بزرگ ناتو و ماموریت حمایت قاطع در افغانستان بود، در طول ۲۰ سال گذشته سیاست تهاجمی علنی علیه طالبان نداشته است. روی دیگر حضور ترکیه در افغانستان منوط به بخش های غیرنظامی و بیشتر ملکی بوده است. در دو دهه گذشته سیاست نرم ترکیه در افغانستان در مقایسه با سیاست سخت این کشور، برجسته تر به نظر می رسد. آژانس همکاری و همآهنگی ترکیه در افغانستان (تیکا) که مسئولیت تطبیق پروژه های عامه را در این کشور به عهده دارد تاکنون بیش از ۱۰۰۰ پروژه های مختلف آموزشی، صحی، زراعتی و زیربنایی را به بهره برداری سپرده است.
با وجود تنش های اخیر میان طالبان و ترکیه پس از مخالفت این گروه با تداوم مأموریت حفظ امنیت میدان هوایی کابل توسط نیروهای نظامی ترکیه و “ادامه اشغال خارجی” خواندن آن توسط طالبان، هنوز فرصت های تفاهم میان دو جانب وجود دارد. اشاره اخیر اردوغان مبنی بر استقبال و ملاقات با رهبران طالبان در انقره و آمادگی این کشور به فراهم سازی همکاری های تخنیکی و فعال نگهداشتن میدان هوایی (در صورت درخواست طالبان)، چراغ سبز طالبان را در پی داشته است. طالبان نیز اخیرًا به دادن مسؤولیت های تخنیکی و لوژستیکی به ترکیه به شرط اینکه مسؤولیت امنیتی میدان بر دوش نیروهای طالبان باشد، آمادگی نشان داده اند.
در آستانه بهتر شدن روابط میان ترکیه و طالبان، سهیل شاهین سخنگوی دفتر سیاسی طالبان در قطر، ترکیه را به عنوان شریک بزرگ در عرصه بازسازی دوباره افغانستان پس از جنگ یاد کرد و تصریح نمود که این گروه در عرصه های خدمات صحی، آموزش، بازسازی زیربناهای تخریب شده در جنگ، همکاری های ترکیه را خواهند پذیرفت.
بدون شک به اندازه که طالبان به ترکیه نیاز دارند به همان اندازه ترکیه نیز به حضور در افغانستان نیازمند است. طالبان می خواهند تا این بار برخلاف دوره اول حکومت منزوی شان، در کنار بازنگری سیاست های داخلی جزم اندیشانه شان دست ملاطفت کشورهای با قدرت چانه زنی بیشتر در جامعه جهانی را با خود داشته باشند.
ظاهرًا، محاسبات ترکیه از اوضاع افغانستان محدود به این کشور نیست. انقره در سال های اخیر به این درک رسیده است که آمیختن نیروهای نظامی با سیاست خارجی یک امر احتراز ناپذیر به ترکیه است، طوریکه در مذاکرات مرتبط به امنیت ملی و منطقوی، ترکیه بتواند جدا از نیروهای نظامی از کارت دیگری نیز استفاده نماید. از این رو، نمی توان به این هدف با رویکرد درون گرایانه رسید، بلکه دستیابی به چنین هدف مستلزم اتخاذ سیاست فعال تر و مداخله جویانه در منطقه خواهد بود.
از نظر جغرافیایی، افغانستان در موقعیت ستراتیژیک مهم قرار دارد طوریکه خاورمیانه، آسیای مرکزی و شبه قاره هند را با هم وصل می سازد و از همین جهت محراق رقابت قدرت های مختلف قرار گرفته است. ترکیه نیز با درک چنین موقعیت ستراتیژیک در پی حضور فعال در افغانستان است. خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه در اظهارات اش افغانستان را به عنوان قلب آسیا یاد کرده و اشاره نمود که حضور ترکیه در این کشور دورنمای گسترش نفوذ سیاسی را میسر ساخته و فرصت های سرمایه گذاری در کشورهای همجوار را افزایش خواهد داد. در این زمینه، ترکیه مشخصًا علاقمند پروژه راه لاجورد است که افغانستان را از طریق ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان با دور زدن چین، روسیه و ایران، به ترکیه وصل می سازد و به عنوان یک دهلیز مهم انرژی اهمیت ژئوپلیتیکی ترکیه را افزایش خواهد داد.
یکی دیگر از اهداف مهم حزب حاکم در ترکیه، مبدل ساختن این کشور به مرکز سیاسی جهان اسلام و نفوذ سیاسی و فرهنگی بر ملیت های ترک تبار سرتاسر جهان است. از این رو، ترکیه با حضور فعال در افغانستان که پاشنه آسیای مرکزی و کانون مردمان ترک نژاد است می خواهد علمبردار ترک های این منطقه گردد. سیاست های سرکوب گرایانه چین در برابر ترک های ایغور در سنکیانگ نیز یکی دیگر از عواملی است که انگیزه حضور ترکیه در افغانستان را قوی تر خواهد ساخت. به نظر می رسد حزب حاکم در ترکیه با ایجاد روابط بهتر با طالبان و حضور در افغانستان، می خواهد جبهه آزادی خواهی مسلمانان و ترک های ترکستان شرقی را قوی تر ساخته تا از یکسو توانسته باشد به هدف غایی حمایت از ترک ها دست یابد و از سوی دیگر رقابت امریکا علیه چین را به نفع واشنگتن تسهیل سازد.
از جانب دیگر، در حالیکه انقره برای استفاده از فرصت موجود در افغانستان تلاش می کند، با چالش های نیز مواجه است. هرچند ترکیه مرز مشترکی با افغانستان ندارد اما به سبب بحران های سیاسی و اقتصادی در افغانستان و در نتیجه هجوم امواج مهاجرین غیرقانونی به این کشور از طریق ایران، انقره تحت فشار شدیدی قرار گرفته است. با آنکه هدف مهاجران افغان رسیدن به اروپا از طریق ترکیه است اما به علت تشدید موانع مرزهای اروپا، اکثر این مهاجرین در ترکیه جا می مانند.
موج جدید مهاجران افغان به عنوان کارت بازی در مذاکرات میان انقره و اروپا استفاده می شود و اخیرًا اردوغان از اروپا خواسته است تا در کنترول این بحران ترکیه را همکاری کرده و تصریح نموده که ترکیه کاروانسرای مهاجرین مسیر اروپا نخواهد شد. از سوی دیگر، به اساس گزارش خبرگزاری رسمی آنادولو، ترکیه درخواست ایالات متحده مبنی بر پذیرش و طی مراحل اسناد آنعده از متقاضیان پناهجویی آمریکا که در گذشته با نیروهای امریکایی کار نموده اند، را به عنوان کشور ثالث رد نموده است. انقره برای کنترول موج جدید مهاجرت، در حال ساخت و ساز صدها کیلومتر دیوار کانکریتی در امتداد مرزهای ایران و عراق مجهز با سیم خاردار کمره ها و برج های نظارتی امنیتی، می باشد.
به نظر می رسد که حکومت ترکیه با نگرانی از موج روز افزون مهاجران افغان به ترکیه که منجر به چالش های جدی در داخل ترکیه خواهد شد، به این نتیجه رسیده است که نمی تواند با این بحران مبارزه نماید مگر اینکه بحران را در داخل افغانستان مهار کند. پس از اتباع سوریه، افغانها دومین شمار بزرگ مهاجرین را در ترکیه تشکیل می دهند و به سبب فشارهای متعاقب اقتصادی، موج مهاجرت نگرانی مردم ترکیه را نیز در پی داشته است. از سوی دیگر، حزب مخالف حکومت ترکیه (حزب جمهوری دموکراتیک خلق) به رهبری کمال قلیچدار اوغلو به شدت از کارت مهاجرت علیه رژیم حاکم استفاده نموده و با نشر تبلیغات منفی و پخش داعیه های نژادپرستانه در برابر مهاجران، در پی کاستن نفوذ حزب عدالت و توسعه در این کشور است. گرایش های راستگرایانه و ملی گرایانه حزب حاکم ترکیه در ۲۰ سال گذشته عامل مهم تاثیرگذار بر سیاست خارجی این کشور بوده است. سیاست عدم فعالیت نظامی ترکیه علیه طالبان ریشه در نگرش های دینی حزب عدالت و توسعه دارد. این کشور هرگز نخواسته خود را درگیر مستقیم جنگ داخلی در افغانستان کند.
بنابراین، با توجه به اظهارات طالبان و سران حکومت ترکیه به نظر می رسد که پس از تنش بوجود آمده میان دو طرف، تلاش های جدی در عرصه تنش زدایی صورت می گیرد. انقره می خواهد تا از روابط خوب گذشته اش با طالبان در خلال سال های گذشته بهره گیری نموده و به اهداف متعدد از جمله بلند بردن قدرت چانه زنی با ایالات متحده و اروپا به عنوان میانجی، حضور در آسیای مرکزی، افزایش نفوذ منطقوی و بین المللی و مهار موج مهاجرت افغان ها به ترکیه، دست یابد.
علی الرغم این مسائل، پیش بینی جزئیات، حدود و تحولات روابط دو طرف به میزان جدی بودن طرفین و توانایی شان در جهت مدیریت اختلاف ها بستگی دارد. به ویژه هنگامیکه قدرت های متعدد منطقوی و بین المللی می خواهند خلای ناشی از خروج نیروهای ناتو را در افغانستان پر نموده و حضور شان را در قلب آسیا پر رنگ تر سازند. بنابراین، در آینده نزدیک شاهد سلسله از رقابت های خواهیم بود که در آن هر قدرت منطقوی و بین المللی در تلاش بدست آوردن بیشترین منفعت، وارد افغانستان جدید خواهند شد.
