ما در حالی به این موضوع می پردازیم که جوانان ما به شدت در جریانات افراطی و تندرو که از سوی استخبارات منطقه حمایت می شوند جذب می گردند. در ذهن جوان افغان که تازه وارد محیط آموزش و تعلیم می شود هیچ پیش زمینه ی در مورد پیشینه تاریخی جنبش ها و گروه های افراطی در منطقه و جهان وجود ندارد. این نوجوانان که باید در خدمت جامعه و کشور خویش قدعلم نمایند دستخوش آموزه های افراطی و تندروانه ی می شوند که در نتیجه عنصر ضد نظام و ضد ثبات کشور به بار می آیند. امیدوارم این چند سطر حرف های نابسامان تکانه ی در ذهن خواننده بخصوص طبقه جوان ایجاد نماید تا بتواند با سرنخ های که در این جا گذاشته شده است به ریشه یابی موضوعات و تفصیل آن دست پیدا کند.
پس از رحلت پیامبر اسلام محمد ص تمرکز گرایی و رهبری واحد در میان مسلمانان برای ابد از میان رفت. در میان اصحاب جلیل القدر حتی در اولین ساعات رحلت پیامبر اکرم ص بر سر تدفین و جانشینی او اختلاف نظر بوجود آمد. قطع نظر از حوادث یاد شده، پس از دوره خلفای راشدین که هر یک از خلفا مسند رهبری دینی، اجتهادی و دنیایی مسلمانان را بعهده داشتند و جامعه اسلامی نیز در حال توسعه و گسترش بود تعاطی فرهنگ ها، زبان ها و اقوام مختلف در قلمرو اسلام باعث شد تا مسلمانان را به کنکاش، تتبع و تکثر موضوعات دینی و اجتماعی وادار نماید. دیری نگذشت که پیروان اسلام به هفتاد و چند فرقه و یا بیشتر از آن انشعاب کرد. این تورم پس از بمیان آمدن مذاهب فقهی دوباره فشرده شد تا جائیکه امروزه صرفا چهار مذهب در میان اهل سنت و مذهب تشیع باقی مانده است. امام ابوحنیفه که به اهل رای مشهور است اساس فقه مذاهب اسلامی را بنا نهاد و از مجموع آرا و افکار او چنان به نظر می رسد که مذهب حنفی یکی از مذاهب پایه و بنیانگذار تفکر اسلام میانه رو در جهان اسلام است. امام ابو حنیفه به سهل سازی دین برای کسانی که عرب نیستند و اسلام دین آبایی شان نیست باور داشت. نظر به فتوای او حتی نماز به زبان بومی پیروان اسلام جایز است. مکتب امام ابوحنیفه را مکتب کوفی، اهل رای و کلامی گفته اند. در این میان امام احمد بن حنبل نخستین کسی بود که تفسیر ظاهری و سخت گیرانه از اسلام ارائه نمود. او به رجعت مسلمانان از دید ظاهری به صدر اسلام و دهه های نخست تاکید کرد. احمد بن حنبل به این باور بود که اسلام به تمام جهان منتشر شد و باید از دید اعتقادی و روش عملی دوباره رو به حالت اولیه نماید. در واقع احمد بن حنبل را بنیانگذار آنچه را که ما امروز سلفی می نامیم بوده و کسانی دیگر این نظریه را تقویت نموده اند. بعدها اشخاص دیگری مثل ابن تیمیه، محمد بن عبدالوهاب و پیروان او که وهابی نامیده می شوند این نظریات را با شیوه خشن و جمود گسترش دادند. بحث تاریخی جریان سلفیت و وهابیت طولانی است. وهابی ها پس از فروپاشی خلافت عثمانی شبه جزیره عربستان سعودی را تصرف نمودند که از آن زمان تا اکنون سیاست های آل سعود را در منطقه زمینه سازی می نمایند.
ویژگی های که وهابی ها و سلفی ها با آن اوصاف مشترک دارند:
- برگشت به آموزه های دوره وحی یا صدر اسلام
- شرک دانستن فرهنگ، آداب و رسومات مردم
- حمایت از جنبش های تندرو سیاسی در منطقه
- پایبندی به ظواهر مذهبی و نفی هرگونه مکارم معنوی
- حرام دانستن تقدیس اولیا الله
- حرام دانستن تصوف و عرفان
- حرام دانستن شعر و موسیقی
- تکفیر و حلال شمردن خون مسلمان
- عدم پیروی از مذهب (در صورتی که اکثریت وهابی ها حنبلی هستند)
چهره های تاثیر گذار
- احمد بن حنبل
- ابن تیمیه
- محمد بن عبدالوهاب
- ابن عثیمین
- ابن قیم جوزی
- ناصرالدین آلبانی
افغانستان در زمان خلافت خلیفه سوم اسلام حضرت عثمان رض به اسلام گرایید و از آن زمان تا اکنون مذاهبی چون حنفی و شافعی و اخیرا اقلیت تشیع باورهای دینی مردم را شکل می دهند. در دوره های مختلف سیاسی، اسلام در این خطه رونق و ترقی چشم گیر در کنار علوم اخلاق، ریاضیات، نجوم، فلسفه و کلام داشت. پس از فروپاشی دولت تیموریان و آغاز سلسله دودمان مغولان در هند، پایتخت فرهنگی و دینی افغانستان که در آن زمان هرات بود به دهلی هندوستان نقل مکان نمود. در این وسط امپراتوری بریتانیا در حال تاخت و هجوم بر شرق میانه و جنوب آسیا بود. جنبش های فکری، تضاد های دینی و فرهنگ های مختلف با هم در تعارض قرار گرفتند. مکتب دیوبند که بنیانگذار فکری آن شاه ولی الله محدث دهلوی است در دوره امپراتوری جلال الدین محمد اکبر مغول پایه گذاری شد اما دارالعلوم دیوبند بعدها در قرن نزده میلادی تاسیس گردید. مکتب فکری دیوبند ابتدا بعنوان حمایت کننده امپراتوری روی آورد. پس از ضعف و زوال مغول ها در هند، علیه سرکوب هندوها و حکومت های موازی در این کشور نقش داشت. چنانکه احمد شاه ابدالی را نظریات محدث دهلوی تشویق نمود تا مسلمانان هند را از هجوم هندوها و قوم مرهته برهاند. بر همین اساس احمد خان امپراتور افغان چندین بار به هند تاخت و تاز نمود. دهلی، لاهور و کشمیر را تحت قلمرو خود درآورد. مکتب دیوبند در نخست از دستگاه حاکم حمایت نمود و بخاطر حمایت مسلمانان علیه هندوها به حمایت از قیادت مسلمانان پرداخت اما از دید مذهبی وابسته و پیرو مذهب حنفی و طرایق چهارگانه تصوف بود. دارالعلوم دیوبند پیرو طریقه چشتیه است که مشهورترین پیشوای آن خواجه معین الدین حسن سنجری چشتی صوفی و عارف مشهور منطقه اجمیر ایالت راجستان هندوستان می باشد. علمای افغانستان به اساس مرجعیت فتوا و اجتهاد به مکتب دیوبند باورمند هستند. اکثریت علمای افغانستان قبل از نیمه دوم قرن بیستم میلادی در مدرسه دیوبند اتمام تحصیل نموده بودند. پس از جدا شدن پاکستان از هند که در واقع به حمایت و پشتیبانی انگلیس صورت گرفت مدرسه حقانیه به عنوان بدیل و حامی سیاست های دولت پاکستان هم زمان به تاسیس و جدایی این کشور بنا نهاده شد. این مدرسه از همان آغاز توسط استخبارات آی اس آی و سعودی تمویل می شد. اساتید و مدیران این مدرسه در کشور عربستان سعودی تحصیل نموده بودند که در نهایت تفکر وهابیت و سلفیت را با خود به مدرسه حقانیه به ارمغان آوردند. این در حالی بود که افغانستان نیز شاهد تحولات عظیم در سیاست درون کشور شد. سقوط رژیم داوود خان به دست کمونست ها زمینه تلاش برای مداخله مذهبیون و باورمندان دینی داخل و خارج کشور را فراهم نمود. مسئله جهاد و تجاوز ارتش سرخ در خاک افغانستان باعث شد تا افراطی ها و تندروان وهابی/سلفی از کشورهای منطقه به خاک پاکستان و از آنجا وارد افغانستان شوند. روایت ها و چشمدید های مردم بومی کشور حاکی از آن است که عرب های باورمند به تفکر وهابی در افغانستان با ظواهر مذهبی مردم برخورد تند و ناشایست می نمودند. طور مثال آنها به بستن دست بر روی سینه تاکید می نمودند. گذاشتن ریش، آداب و سنن ظاهری را از جمله موارد غیر قابل عدول می دانستد. وهابی ها برای کسی که آداب ظاهری دین را رعایت نمی کرد به دیده انکار می نگریست. شماری از اعراب در لباس مذهبی و عقیدتی در افغانستان در مراکز دینی فعالیت می نمودند. در واقع پس از دست رفتن مناطق تحت قلمرو حکومت به دست مجاهدین ساحه زیر مانور استخبارات منطقه علی الخصوص سعودی قرار گرفت. کسانی که پول و امکانات مادی از شیخ های نفت و امریکا دریافت می کردند عرب های سلفی و استخبارات پاکستان بود و زیر حمایت اینها صدها مدارس دینی در کمپ های مهاجران افغان در پاکستان احداث شد. اولین گام های که وهابیت و سلفیت را در جامعه افغانستان تقدیم نمود عرب های جنگجوی دوران جهاد بود.
جریان های که وهابیت و سلفیت را در افغانستان گسترش بخشیدند و یا اینکه به شکلی از اشکال در ترویج آن نقش ایفا کردند را می توان از بدو آغاز دوره جهاد و یا قبل از آن بررسی کرد. مشهور است که در موقع زمامداری داوود خان، پادشاه عربستان سعودی خواست تا یک مسجد بزرگ همانند مسجد فیصل در اسلام آباد که توسط آل سعود اعمار گریده است در کابل بنا کنند. داوود خان پس از مشورت با علمای کشور به این نتیجه می رسد که هرگونه ساخت و ساز عرب ها در کابل باعث رشد افراطیت و تفکر وهابیت در پایتخت می شود. وهابیت در پاکستان در سال ۱۳۴۷ در زمان تاسیس این کشور از مجراهای مختلف نفوذ نمود اما جهاد در افغانستان پس از کودتای کمونستی در ۲۷ اپریل ۱۹۷۸ بوقوع پیوست که آغاز نفوذ وهابیت در این کشور محسوب می شود. پاکستان ۳۷ سال قبل از شروع جهاد در افغانستان به افکار وهابیت تن داده بود.
بر اساس اسناد باقی مانده در مدرسه حقانیه ایالت خیبر پختون خوا در پاکستان ملا عمر رهبر گروه طالبان، جلال الدین حقانی رهبر شبکه تروریستی حقانی، ملامنصور رهبر دیگر طالبان و اکثریت شورای رهبری طالبان و جریان های تندرو در پاکستان از همین مدرسه فارغ التحصیل اند. مدرسه حقانیه به نام مدرسه الجهاد نیز مشهور است. این مدرسه برای دانش آموزان علاوه بر تدریس مسائل دینی، کارآموزه های جنگ و تجاوز در افغانستان را بر ضد رژیم این کشور آموزش می دهد. تحریک به جنگ و تکفیر کسانی که از دید آنها با ممالک خارجی در ارتباط هستند ریشه در اندیشه و تعالیم مذهبی مدرسه حقانیه دارد. در حال حاضر پیروان طالبان در این مدرسه و هزاران مدرسه حقانیه دیگر که طبق آمار رسمی دولت پاکستان شمار شان به ۳۵ هزار می رسد درس می خوانند و از آنجا به ترویج سلفیت و وهابیت، تکفیر مسلمانان و در نهایت به جهاد علیه هم کیشان و مردمان این سرزمین به پا می خیزند. دولت پاکستان و در راس آن سازمان استخباراتی آی اس آی از طریق تولید و تکثیر مدرسه های دینی و تفکر وهابیت که اسلام سیاسی را مطرح می نمایند افغانستان را برای خود عمق استراژیک تعریف نموده و گروه های تندرو کارت بازی آنها حساب می شود.
طالبان در زمان زمامداری شان به بستن مکاتب دخترانه حکم صادر نمودند. آنها آموزش و پرورش دختران را ضد دین و روش سلف اسلام می دانستند. سینما ها، پارک ها، تالار ها، تلوزیون و رادیو در زمان این گروه همه مسدود گردیدند. مردان را به گذاشتن ریش و نهادن لنگی بر سر مجبور کردند. زنان نیز بدون برقع و محارم نمی توانستند از حریم خصوصی پا به بیرون نهند. مکان های مقدس مذهبی غیر مسجد همچون رفتن به خانقاه، مزارات اولیا و نذر کردن ممنوع اعلام شد. اینها تمام چیزهای است که توسط وهابی ها و سلفی ها ترویج داده می شود و این راهکار را طالبان در دوره ۵ ساله حکومت شان در افغانستان تطبیق نمودند.
تمامی مدارس و آموزشگاه های که وهابیت و سلفیت را ترویج می نمایند در خاک پاکستان و هم مرز با سرحدات جنوب و جنوب شرقی افغانستان قرار دارند. مردم مناطق پشتون نشین که بیشتر از لحظ فرهنگی و تباری با آنسوی مرز پاکستان پیوند و قرابت دارند بیشتر قربانی دسیسه های وهابیت و سلفیت در افغانستان هستند. عدم درک درست و آگاهی عمیق از مسائل دینی، فرهنگی و تاریخی مردمان این خطه را به چنگال وهابیت در آنسوی مرز می کشاند. روابط اقتصادی و اجتماعی شمال پاکستان با مردمان جنوب افغانستان نیز باعث می شود تا شکار وهابیت گردند. برعلاوه چنانکه که گفته شد تمامی رهبران گروه های تندرو در این مدارس آموزش دیده اند. اسامه بن لادن و ایمن الظواهری نیز با مدرسه حقانیه پیوند عمیق مادی و معنوی داشتند.
در حال حاضر گروه ها، احزاب و سازمان های تندرو مخالف حکومت که ترویج دهنده وهابیت در افغانستان می باشند به قرار ذیل است:
- طالبان
- القاعده
- داعش
- حزب التحریر
- جمعیت اصلاح
- شبکه حقانی و
- مدارس دینی دیگر
گروه ها و مراکز ترویج دهنده وهابیت در پاکستان:
- مدارس دینی
- جماعت التبلیغ
- شورای علما
- لشکر طیبه
- تحریک طالبان پاکستان (TTP)
در پایان بعنوان خاتمه بحث و رهیافت چنین می توان نتیجه گرفت که عربستان سعودی بعنوان کشور تاثیر گذار در میان مسلمانان از طریق ترویج وهابیت و سلفیت می خواهد تمامی کشورهای اسلامی منطقه را زیر نفوذ سیاسی و اخلاقی خود درآورد. از سوی دیگر ایران بعنوان کشور ضد وهابی و ترویج دهنده تفکر شیعی شناخته می شود که در مقابل عربستان سعودی به ترویج و گسترش تفکر شیعی تلاش می نماید. حکومت افغانستان در خلای یک راهبرد درست و روشن در زمینه های فکری، اعتقادی و فرهنگی در مبارزه علیه تهاجم فرهنگی و هویتی بیگانه به سر می برد. از سوی دیگر نبود منابع و امکانات کافی دولت را از دسترسی به جامعه دینی و مذهبی کشور می نماید. نبود مراکز علمی/مذهبی تخصصی باعث شده است تا جوانان به خارج از کشور غرض تحصیل رفته و از آنجا قرائت های تندروانه از مدارس حاصل نموده و سبب فروپاشی جامعه خویش شوند. باز بودن امکانات و رفتن به مدارس پاکستانی از علت هاییست که ورود وهابیت و سلفیت را در کشور کمک می نماید. رئیس جمهور کشور تاجیکستان طی فرمانی اعلام نموده است که مدرک کسانی که در پاکستان آموزش دینی دیده اند مدار اعتبار در این کشور ندارد. تنها مدرک با اعتبار مراکز آموزش های دینی و اسلامی جمهوری تاجیکستان می باشد. اقداماتی این چنینی می تواند دست وهابیت را در افغانستان کوتاه نماید. وهابیت در گوشه ها و بخش های کشور ریشه یافته است. راه حل درازمدت حل این معضل اینست که دولت افغانستان به همراه سرمایه گذاری خصوصی مراکز دینی و مذهبی تخصصی را راه اندازی نماید تا نسل های بعدی از پدیده خطرناک سرطانی فکری بیگانه دور نگه داشته شوند. با پیوستن گلب الدین به پروسه صلح و آمدن او به کابل این گمانه زنی را می توان به تصویر کشید که گلب الدین نیز سالها با عرب های وهابی سازگاری داشته و مدت ها تحت حمایت شان قرار داشته است. پس از آمدن حکومت جدید در افغانستان این شخص بارها برای گروه های افراطی ترویج دهنده وهابیت بیعت کرده است. بعید از امکان نیست که بازهم شرایط به نفع گلب الدین مساعد گردیده و به ترویج وهابیت در پهلوی گروه های دیگر بپردازد. از طرف دیگر جنگ ایران و سعودی از طریق نفوذی های این دو کشور در افغانستان خالی از تشنج و کشمکش نیست. ایران بر گسترش تفکر اسلام شیعی در کشورهای منطقه می پردازد و از آن سو عربستان با گسترش تفکر وهابیت و سلفیت سد راه و مانع ایران می شود. در حال حاضر گروه موسوم به فاطمیه (جنگجو های شیعه افغانستان) به نفع ایران و رژیم بشار اسد بر ضد گروه های مخالف رژیم سوریه می جنگند که یکی از این گروه ها الانصار نام دارد. این گروه متشکل از وهابی های منطقه به شمول افغانستان است که در پهلوی جبهه النصره بر ضد رژیم بشار اسد در حال جنگ قرار دارند. این گروه آشکارا توسط استخبارات سعودی تمویل می شود. با نشانه گرفتن اماکن مذهبی شیعه در افغانستان توسط داعش امکان آن می رود تا نفوذی های تفکر اسلامی سیاسی شیعی و وهابیت در خاک افغانستان نیز به نزاع خیزند.
مراجع و مآخذ کمکی در این پژوهش
- خطر گسترش وهابیت در افغانستان و راهکارهای مقابله با آن – مقاله انترنتی پی دی اف
http://www.miu.ac.ir/%5Cuploads%5C2_19_167-188.pdf
- نفوذ وهابیت در افغانستان – سایت انترنتی افغان تلکس
https://www.afghantelex.com/note/article/نفوذ-وهابیت-در-افغانستان.html
- وهابیت – ویکیپدیای فارسی (دانشنامه آزاد)
وهابیتhttps://fa.wikipedia.org/wiki/
- خطر وهابیت – روزنامه هشت صبح
http://8am.af/1393/09/02/saudi-arabia-wahhabism-risk-afghanistan/ - خطر وهابیت در کابل – رونامه هشت صبح
- تأسیس مرکز وهابیت در کابل – پایگاه خبری کابل پرس
https://www.kabulpress.org/article131074.html
- سلفی – ویکیپدیای فارسی (دانشنامه آزاد)
https://fa.wikipedia.org/wiki/سلفی
- شبکه حقانی ترویج دهنده وهابیت در افغانستان – آریانا نیوز
https://ariananews.co/news-analysis/شبکه-حقانی-ترویج-دهنده-وهابیت-در-افغان.html/
- دیوبندی – ویکیپدیای فارسی (دانشنامه آزاد)
https://fa.wikipedia.org/wiki/دیوبندی
- جبههالنصره – ویکیپدیای فارسی (دانشنامه آزاد)
https://fa.wikipedia.org/wiki/جبههالنصره
- محمد ناصر آلبانی – ویکیپدیای فارسی (دانشنامه آزاد)
https://fa.wikipedia.org/wiki/محمد_ناصرالدین_آلبانی
- امام اعظم ابوحنیفه – ویکیپدیای فارسی (دانشنامه آزاد)
https://fa.wikipedia.org/wiki/ابوحنیفه_نعمان_بن_ثابت
- امام احمد بن حنبل – ویکیپدیای فارسی (دانشنامه آزاد)
https://fa.wikipedia.org/wiki/احمد_بن_حنبل
- گروه دولت اسلامی؛ ظهور و زوال داعش در عراق و سوریه
http://www.bbc.com/persian/world-features-41684322#Anchor3
- بنیادگرایی اسلامی و آینده دموکراسی در افغانستان
http://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-38489006
- ساختار اجتماعی افغانستان؛ جدال همیشگی گروه های سنتی و مدرن
http://www.dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=128975
- شاخصه های اصلی بنیادگرایی و پیامدهای آن
http://www.dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=127672
- تکثر مفهوم تروریسم و تبعات منطقه‌ای آن برای افغانستان
- ساخت یابی ناسازگاری های اجتماعی در افغانستان
http://avapress.com/vdceve8e.jh87oi9bbj.html
- چرا افغانستان میدان جنگ قدرت های برزگ؟
http://www.armanemili.com/posts/3651
- ناتو از افزایش تروریسم در افغانستان ابراز نگرانی کرد
http://aa.com.tr/fa/ افغانستان/ناتو-از-افزایش-تروریسم-در-افغانستان-ابراز-نگرانی-کرد
- سلفی گری و تروریسم در افغانستان
http://hibod.blogfa.com/post-23.aspx
- آیندهٔ افغانستان در موجودیت بنیادگرایی و تروریسم
http://www.esalat.org/images/ayenda_afg_zaman_hootak_3_0452015.htm
- گروه‌های تندرو در دانشگاه‌ها یا افراط و تفریط دوسویه؟
http://www.paygham.blogfa.com/
- آسیب های اجتماعی چیست؟
http://www.dailyafghanistan.com/national_detail.php?post_id=132016
- تاثیر تحولات مصر بر تندروی اسلامی در افغانستان
http://www.bbc.com/persian/afghanistan/2011/02/110210_l09_egypt_afghanistan_amiri
- نگاهی به روند شکل گیری بنیاد گرائی اسلامی تا امروز
http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=33179
- اسلام گرایی در آسیای میانه و تاثیر تحولات افغانستان
