پس از هفته ها انتظار و گمانه زنی ها، سرانجام ایمن الظواهری رهبری شبکه القاعده را به طور رسمی به دست گرفت. در این شکی نیست، که چالش های گوناگون که فرا راه سردمدار جدید القاعده قرار دارند، شیرینی ارتقا مرتبه را به کام او تلخ خواهند کرد. اوضاع نا به سامان کشور های عربی اگر از جهتی زمینه ای رشد احتمالی سازمان مذکور را فراهم ساخته است؛ اما میلیون ها عرب از تونس تا سوریه با خیزش های خودجوش، خواستار تعویض نظام های خودکامه به نظام های مردم سالار و دموکرات از راه های مسالمت آمیز هستند نه به شیوه ای که القاعده آنرا ترویج میدهد. کشته و دستگیر شدن صد ها فعال القاعده در افغانستان، پاکستان و دیگر کشور ها ضربه هایی شدیدی را در شالوده این گروه وارد کرده است. شریان های مالی این سازمان تا حد زیادی مسدود گردیده اند و سایه مرگ، فرماندار جدید را مانند خلف او در کوچه و پس کوچه های پاکستان، تعقیب میکند.
ایمن الظواهری کیست؟ آیا وی توانایی سازماندهی دو باره این شبکه نیمه متلاشی شده را پس از مرگ رهبر کارزماتیک آن دارد؟ سرنوشت القاعده به کجا میکشد؟ این ها پرسشهایی اند که میخواهم دراین مبحث به انها بپردازم.
۱. الظواهری کیست؟
ایمن محمد ربیع الظواهری روز شانزدهم جون ۱۹۵۱ در شهر معادی مصر در یک خانواده مرفه چشم به جهان گشود. پدر او، محمد ربیع الظواهری، استاد جراحی دانشگاه قاهره و مادرش، امیمه عزام، متعلق به خانواده ثروتمند و فعال سیاسی بودند. ایمن در مکتب سرآمد دیگران بود، به شعر عشق میورزید، از ورزش های خشونت آمیز متنفر بود و محبت عمیق به مادر خود داشت.[۱]
ایمن در چهارده سالگی، با پیوستن به یک گروه اسلام گرا، پا به جهان سیاست گذاشت. در سال ۱۹۷۴ از دانشگاه قاهره فارغ و در سال ۱۹۷۸ مدرک کار شناسی ارشد را در رشته جراحی به دست آورد. در همین سال عقد ازدواج با عزا احمد بست. نتیجه این پیوند چهار دختر و یک پسر بود. گفته میشود، که عزا همراه با پسر و یکی از دخترانش در سال ۲۰۰۱ در بمباران هوایی نیرو های امریکایی کشته شده اند. [۲]
در سال ۱۹۷۹ به جهاد اسلامی مصر پیوست [۳] و در سال ۱۹۸۱ به اتهام شرکت در قتل انور سادات بازداشت و به چهار سال زندان محکوم شد. پس از رهایی از زندان در سال ۱۹۸۴، در اوج جهاد بر ضد شوروی، وارد افغانستان شد. نخستین دیدار او با بن لادن در سال ۱۹۸۶ در پاکستان اتفاق افتاد. پس از بازگشت به مصر در سال ۱۹۹۱، “نتیجه تلخ” را در سرزنش میانه روی اخوان المسلمین مصر و توجیه جهاد پخش کرد. در سال ۱۹۹۲ به بن لادن در سودان پیوست — جایی که هر دو در پناه حسن ترابی قرار گرفتند. [۴] در سال ۱۹۹۳ هنگامی که رهبری جهاد اسلامی مصر را به دوش داشت، برای جمع آوری اعانه، به امریکا و اروپا سفر کرد.
الظواهری ، در سال ۱۹۹۶ از سودان اخراج شد و با بن لادن و چهار صد تن دیگر از فعالان القاعده دو باره به افغانستان برگشت. وی در دسامبر همان سال، به منظور ایجاد یک پایگاه، به چچینیا رفت. اما در آنجا به جرم ورود غیر قانونی دستگیر و به شش ماه زندان محکوم شد. [۵] پس از آنکه بن لادن با پرداخت پول، وی را از بند رها ساخت الظواهری به افغانستان بر گشت.
در سال ۱۹۹۸ ایمن الظواهری، با نشر بیانیه مشترک با بن لادن[۶]، جهاد اسلامی مصر را رسما به القاعده ادغام نمود. و در نهایت روز شانزدهم جون۲۰۱۱ رهبری القاعده را بدست گرفت. الظواهری متهم به سازمان دادن چندین عملیات تروریستی، از افغانستان تا مصر و از شرق افریقا تا نیو یارک میباشد.
۲. از رهبری جهاد اسلامی مصر تا رهبری القاعده
دوران نوجوانی الظواهری، مصادف با دوره ای بود که اسلام سیاسی راهش را در کشور های عربی باز میکرد. افکار و نظریات سید قطب، یکی از برجسته ترین و رادیکال ترین نظریه پردازان اسلام سیاسی، در میان جوانان مصر و دیگر کشور های عرب خریدار زیاد داشت. نظریات سید قطب و دیگر متفکرین، که اسلام سیاسی را یگانه پاسخ به دشواریهای جوامع عرب میپنداشتند، بدیل جذابی را در برابر سوسیالیسم ملهم از مارکسیسم، و یا سرمایه داری به شیوه غربی ارائه میکرد. [۷] بیشتر دیدگاه های رادیکال و سخت گیرانه الظواهری ریشه در همین عصر دارد. الظواهری به عنوان نظریه پرداز القاعده، نویسنده ای چندین عنوان کتاب است. در آخرین کتابی که از وی به چاپ رسیده است، او خواستار انقلاب اسلامی در پاکستان شده است.
الظواهری امریکا را در مشکلات جهان اسلام مقصر می شمارد و اتحاد امریکا با اسرائیل را منبع تمام بدبختی ها می داند. نفرت الظواهری از امریکا جنبه شخصی نیز دارد: همسر و دست کم دو کودک او در حمله هوایی امریکا در سال ۲۰۰۱ کشته شدند.
ایمن از نخستین دیدار با بن لادن در سال ۱۹۸۶ در پاکستان تا تبدیل شدن به فرد شماره یک القاعده راه درازی را پیموده است. جنبش جهاد اسلامی مصر در سال ۱۹۹۸ رسما به القاعده ادغام شد، اما نمیتوان تاثیر افکار و تجربیات عملی این جنبش، به ویژه رهبر آن را، در شکل گیری ایدیولوژی القاعده نادیده انگاشت. الظواهری، نه تنها تجربه های عملیاتی خود را به القاعده عرضه کرد، بلکه در شکل دادن جهان بینی و سمت و سو دادن مبارزه این سازمان بر ضد غرب و اسرائیل، نقش اصلی[۸] را بازی کرد. بن لادن، پیش از آشنایی با الظواهری، عمدتا نگران مسائل مربوط به عربستان سعودی بود.
دست داشتن جهاد اسلامی مصر در قتل انور سادات، پس از آنکه وی با اسرائیل پیمان صلح بست؛ تلاش الظواهری برای سرنگونی حسنی مبارک، پس از آنکه وی به ریاست جمهوری مصر رسید؛ بمب گذاری سال ۱۹۹۵ در سفارت مصر در پاکستان[۹]؛ و چندین عملیات پیچیده ای دیگر، از جمله تجربیات عملی جهاد اسلامی بودند که القاعده در برنامه ریزی عملیات بعدی خود از آنها استفاده برد.
از زمان اعلان تشکیل القاعده در سال ۱۹۹۸ تا مرگ بن لادن، از الظواهری به عنوان فرد دوم القاعده نام برده میشد. اما نقش وی در عملیات شمال آفریقا، عربستان سعودی، یمن، پاکستان، بمب گذاری های ۲۰۰۴ قطار در مادرید، بمب گذاری ۲۰۰۵ مترو و یک بس درلندن، برجسته بوده است. [۱۰]
۳. الظواهری و سرنوشت القاعده
القاعده ای را که الظواهری به میراث میبرد، دیگر آن سازمان مخوف پیش از سپتامبر ۲۰۰۱ نیست. جنگ ده ساله به شبکه های ارتباطی و مالی آن شدیدا صدمه زده است. بیشتر رهبران آن در سراسر جهان یا کشته شده اند یا تحت پیگرد هستند. پایگاه های آن در افغانستان و پاکستان متلاشی شده اند. حامیان آن در درون دستگاه های امنیتی پاکستان یا رسوا شده و یا رسوا میشوند.
نبود کاریزما، بزرگترین چالشی است که رهبر جدید القاعده به آن روبرو خواهد شد. تفاوت فاحش میان شخصیت بن لادن، که تمام اعضای القاعده به او بیعت کرده بودند، و شخصیت الظواهری، که معلوم نیست چه تعداد از پیروان اسامه به وی بیعت کرده اند، از دیگر چالش های فرا روی القاعده به شمار میرود.
علاوه بر این در هنگام تشکیل القاعده، شبکه های منطقه ای وابسته به این سازمان مانند: القاعده در عراق، القاعده در آفریقای شمالی و مغرب، القاعده در شبه جزیره عربستان و الشباب در سومالی متعهد به وفاداری به بن لادن شده بودند. در حالی که القاعده در عراق[۱۱]، و تحریک طالبان پاکستان[۱۲] با انتشار بیانیه هایی، وفاداری شان را به الظواهری اعلان کرده اند، اما معلوم نیست که چه تعداد دیگر از این گروه ها به سمت او بچرخند.
به باور بسیاری از آگاهان، الظواهری با داشتن سابقه طولانی در چسپیدن به مناقشات تئوریک و شیوه خشن سخنرانی، نمیتواند الگوی خوبی برای پیکار جویان جوان باشد. [۱۳] به گفته این آگاهان ایمن، همیشه یک چهره تفرقه افگن در سازمان القاعده بوده است.
با وجود تمام مشکلات جدی که الظواهری به ارث برده است، وی فرصت هایی را نیز در اختیار دارد. خیزش اعراب که میتوانست به یک رقیب جدی در برابر ایدئولوژی القاعده تبدیل شود، طولانی تر و خشونت آمیز تر میشود. الظواهری، با بهره برداری از فضای هرج و مرج حاکم، ممکن است اقدام به ایجاد یک پایگاه جدید درین منطقه نماید. یمن، یکی از بهترین جاها برای این منظور است: بسیاری از اعضای القاعده، مانند بن لادن ریشه در یمن دارند، القاعده در یمن یکی از خطرناکترین شاخه های این گروه است و جنگ داخلی در حال حاضر فرصت خوبی را برای پیکار جویان مساعد ساخته است.
پاکستان به عنوان مهمترین کشور اسلامی و پایگاه اصلی القاعده برای الظواهری اهمیت درجه اول را خواهد داشت. جاسوسان و خبرچینان متعلق به القاعده و متحدان آن مانند لشکر طیبه، که در ارتش و دستگاه اطلاعاتی پاکستان رخنه کرده اند؛ رهبران خود را پیشاپیش از حملات بالقوه آگاه میسازند. اسلام گرایان افراطی مقام های ارتش پاکستان را از بالا تا به پایین در اختیار دارند و مشکل است اینرا بپزیریم که کسانی در میان آنها از وجود بن لادن در چند قدمی خود آگاه نبوده باشند.
الظواهری در چهارده سالگی با پیوستن به یک گروه اسلام گرا، مبارزات خود را برای براندازی رژیم مصر آغاز کرد. اکنون رژیم برافتاده است و ممکن اخوان المسلمین در انتخابات آتی مصر، قدرت سیاسی را به دست بگیرد. دور از امکان نیست که الظواهری بار دیگر بخت خود را در این کشور بیازماید.
الظواهری در آخرین بیانیه ای خود هشدار داد، که القاعده آماده است تا عملیاتی دیگر مانند حمله های یازده سپتامبر، را براه بیندازد. توانایی القاعده و میزان تاثیر گذاری رهبر جدید آنرا، موفقیت یا ناکامی چنان حمله ای مشخص خواهد کرد.
___
منابع:
[۱] Lawrence Wright .
[۱] Lawrence Wright .The Looming Tower. Knopf. USA. 2006. Chapter 2
[۲] Jason Burke. Al –Qaeda: The True Story Of Radical Isla. Penguin Books. London. 2004. pp150-55
[۳] NDTV: Who is Ayman al-Zawahiri? [online] USA. 2011. Available from: http://www.ndtv.com/article/
[۴] Wall Street Journal: Saga of Dr. Zawahri Sheds Light On the Roots of al Qaeda Terror. [online] USA. 2004. Available from: http://www.freerepublic.com/
[۵] The Washington Times: Meet Alqaeda’s New Boss. [online] USA. 2011. Available from: http://www.washingtontimes.
[۶] Bio: Ayman al Zawahiri Biography. [online] USA. 2011. Available from: http://www.biography.com/
[۷] Jason Burke. Al –Qaeda: The True Story Of Radical Isla. Penguin Books. London. 2004. Pp23-24, 36-37
[۸] Guardian: More than a Deputy, this Man Could be Bin Laden’s Inspiration. [online] UK. 2001. Available from: http://www.guardian.co.uk/
[۹] CNN: Al-Zawahiri Has a Long History with Osama bin Laden, terror. [online] USA. 2011. Available from: http://www.ndtv.com/article/
[۱۰] Time: Al-Qaeda: Al-Zawahiri Succeeds Bin Laden. [online] USA. 2011. Available from: http://www.time.com/time/
[۱۱] Washington Post: Where Will Zawahiri Take al-Qaeda?. [online] USA. 2011. Available from: http://www.washingtonpost.com/
[۱۲] Dawn: Pakistan’s Taliban backs Zawahri as al Qaeda chief. [online] Pakistan. 2011. Available from: http://www.dawn.com/2011/06/
[۱۳] New York Times: Qaeda Selection of Its Chief Is Said to Reflect Its Flaws. [online] USA. 2011. Available from: http://www.nytimes.com/2011/
