سرزمین افغانستان یکی از مناطقی است که در یکصدسال اخیر شاهد رواج انواع بینش های سیاسی بوده است و جالب تر آن که طرفداران هر یک از این عقاید درصدد تحمیل آمال و آرزوهای خود بر تمام مردم افغانستان بوده اند. افغانستان در یک قرن اخیر صحنه های متضادی چون تجدد طلبی امان الله خان، سنت گرایی محمد نادرشاه، مشروطه خواهی محمد ظاهر شاه، قوم گرایی داوود خان، کمونیستی دوره احزاب خلق و پرچم، اسلام گرایی مجاهدین و بالاخره فرقه گرایی متعصبانه طالبان را به خود دیده است. یکی از اندیشه های سیاسی که به ویژه پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی سعی کرده است در سرتاسر آسیای میانه و از جمله در افغانستان جای پایی برای خود باز نماید، پان ترکیسم است. طرفداران عقیده پان ترکیسم به دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سعی کرده اند با استفاده از ویژگی های نژادی و زبانی مشترک بین مردمان منطقه آسیای میانه نوعی وحدت سیاسی را در این منطقه به وجود بیاورند که البته در راستای منافع ترکیه و برای قدرت بخشیدن هرچه بیشتر به ترکیه بوده است. آنها همچنین در تلاش بوده اند تا با تکیه بر اشتراکات نژادی و زبانی هر یک از این کشورها را به دوست و متحد وابسته به ترکیه تبدیل نمایند، این سیاست در افغانستان هم با جدیت تمام تعقیب شده است. افغانستان سرزمین اقوامی همچون تاجیک ها، پشتون ها، هزاره ها، ازبک ها، قزلباش ها، نورستانی ها و ترکمن ها است.
در بین این اقوام مختلف، اوزبیک ها، هزاره ها، قزل باش ها و ترکمن ها ریشه نژادی ترک دارند که در این میان هزاره ها و قزلباش ها از نظر فرهنگی کاملا به ایران نزدیک هستند و در واقع از لحاظ تمام عناصر فرهنگی همچون زبان و مذهب به ملیت ایرانی مرتبط هستند. ولی در این اواخر با به میان آمدن شرایط جدید در منطقه و افزایش نفوذ ترکیه، پان ترکیست های منطقه در صدد جذب این دو گروپ قومی و شامل کردن شان در برنامه های خود برآمده اند. سران این مفکوره با مطالعه ژرف در جامعه افغانستان به این نتیجه رسیده اند که برای نیل به اهدافشان باید اینها را با خود داشته باشند و با بوجود آوردن وحدت بین اوزبیک ها و ترکمن ها از یک طرف و هزاره ها و قزلباش ها از طرف دیگر وزنه اجتماعی را به نفع خویش در کشور تغییر دهند.با توجه به نفوذ زیاد ترکان علوی در ارتش و استخبارات ترکیه و لابی های حمایت کننده شان، نظریه پردازان و سیاست مداران ترکیه به این نتیجه رسیده اند که حمایت از اوزبیک ها و ترکمن ها باید موازی با حمایت از هزاره ها و قزلباش ها باشد.البته پافشاری ترکیه در آینده احتمالاً واکنش ایران و حلقات حامی شان در داخل شدن به حوزه نفوذ ایران را به میان خواهد آورد.افزایش فعالیت مکاتب افغان ترک و نشر سریالهای ترکی در رسانه های حامی پان ترکیسم (مانند تلویزیون طلوع ،تلویزیون آینه و ……) تهاجم فرهنگی مخفی محسوب می گردد.
اما اوزبیک ها از دیرباز با ترکیه مناسبات حسنه داشته و بعد از نابودی شوروی هم به متحد استراتژیک ترکیه در آسیای مرکزی تبدیل شده اند. آنها وزنه سیاسی با اهمیتی در افغانستان به ویژه در شمال این کشور هستند و از عوامل مهم ترغیب ترکیه برای حضور در افغانستان و ترویج پان ترکیسم در این کشور بوده اند. ترکیه به خاطر اشتراکاتی که با اوزبیک ها داشته است در ده سال گذشته از آنها در معادلات سیاسی افغانستان حمایت کرده و سعی نموده تا با پشتیبانی از اوزبیک ها در شمال افغانستان صاحب قدرت و نفوذ گردد و پان ترکیسم را در این منطقه ترویج نماید. به خاطر همین هدف ترکیه حمایت صریحی از ژنرال دوستم به عنوان نماینده اوزبیک ها ابراز داشت. اوزبیک ها با وجودی که از نظر نژادی به هزاره ها و قزلباش ها ترک تبار محسوب می شوند ولی از لحاظ تاریخی در دو جبهه کاملاً متضاد قرار داشته اند. از یک طرف اتحاد اوزبیک ها و عثمانی ها و از طرف دیگر اتحاد هزاره ها و قزلباش ها و جنگهای متعدد شان در خراسان به منظور کسب نفوذ وقوع پیوسته است که مثال برجسته آن جنگ خراز می باشد. بدین لحاظ اتحاد این دو قطب متضاد به دلیل تفاوت ها ی ایدیالوژیک حد اقل در آینده نزدیک دور از ذهن به نظر می رسد. سیاست ترکیه در ترویج پان ترکیسم حتی به دنبال قدرت گرفتن طالبان در افغانستان هم تعقیب گردید و آنها پس از شکست دوستم از طالبان هم علاوه بر پناه دادن به وی با رویه جدیدی سعی در نفوذ به فضای سیاسی افغانستان تحت کنترل طالبان نمودند و عده ای را در لباس اسلام گرایان طرفدار طالبان به افغانستان گسیل داشتند تا در زیر پوشش همکاری عقیدتی با طالبان مدارسی را در افغانستان تأسیس نموده و در این مدارس پان ترکیسم را ترویج نمایند که البته این مسئله برای رهبران طالبان آشکار گشت و آنها دستور اخراج این مروجان پان ترکیسم و تعطیلی مدارس شان را صادر نمودند. در برهه بعد از سقوط طالبان، ترکیه درصدد بوده با پی گیری سیاست های ذیل در افغانستان بعد از طالبان، قدرت را به دست گرفته و به گسترش پان ترکیسم در این منطقه کمک نماید:
الف: ترکیه از بدو سقوط طالبان تلاش کرده است تا با روند به وجود آمده پس از کنفرانس بن همکاری کند و در این راستا بوده است که ترکیه مناسبات صمیمانه و نزدیکی با دولت موقت و پس از آن دولت انتقالی افغانستان برقرار کرده و در بازسازی افغانستان وهمچنین برقراری امنیت در این کشور فعالانه مشارکت کرده است. ترکیه سهم عمده ای در نیروهای ائتلاف بین المللی مستقر در افغانستان (ایساف) داشته و حتی مدتی فرماندهی این نیروها را عهده دار بوده است . همین موضوع کمک زیادی به نفوذ ترکیه در افغانستان می نماید، این امر با توجه به پیشینه تاریخی هم که ترکیه در افغانستان دارد و برعکس کشورهایی همچون انگلیس، روسیه، عربستان و پاکستان سابقه منفی در ذهنیت تاریخی مردم افغانستان ندارد، می تواند منجر به قدرت گرفتن تدریجی ترکیه در صحنه سیاسی افغانستان گردد.
ب: ترکیه همچنان از ژنرال دوستم و حزب وی یعنی جنبش ملی اسلامی شمال که نمایندگی اوزبیک ها را به عهده دارد، حمایت کرده و سعی می کند تا محدوده قلمرو قدرت اوزبیک ها را در شمال افغانستان گسترش دهد.
البته مانع جدی که بر سر ترویج پان ترکیسم بین هزاره ها و قزلباش هاوجود دارد فرهنگ کاملا ایرانی آنها ست، آنها فارسی زبان و شیعه مذهب هستند و در گذشته هم نزدیکترین روابط را با ایران داشته اند به سهولت تحت تأثیر پان ترکیسم قرار نمی گیرند، گرچه مناسبات نزدیکی با ترکیه داشته و حتی از ترکیه کمک هایی هم دریافت کرده اند.
به هر حال ترویج پان ترکیسم در افغانستان امری پیچیده است که کمتر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و به نظر می رسد در آینده نزدیک موجب بروز معضلاتی در صحنه سیاسی افغانستان شود. در حال حاضر می توان پیش بینی کرد، در صورتی که پان ترکیسم در بین هزاره و قزلباش هابتواند نفوذ کند بازهم شاهد تحمیل یک عقیده خارجی به مردم افغانستان خواهیم بود، که این مسئله مسلما باعث افزایش تضادهای قومی و عقیدتی در جامعه متکثر افغانستان می شود. موردی که به خصوص برای تاجیک ها زیان بار خواهد شد و آنها را به سرنوشتی شبیه تاجیک های تحت سلطه ازبکستان (سمرقند و بخارا) دچار خواهد کرد، امری که فرآیند ملت و دولت سازی در افغانستان را از مسیر طبیعی آن که باید بر اساس هویت اصیل و برخاسته از فرهنگ خراسان بزرگ (مشارکت همه اقوام آریایی و ترک) باشد، دور خواهد ساخت.
