نقش تورکان خراسان در فرهنگ و ادب تورک

حاجى بکتاش ولى نیشابورى (١٢٧٠-١٢٠٩)  فیلسوف، ولى و انسانگراى بزرگ از تورکان نیشابور خراسان است و طریقت علوى  بکتاشیه منتسب به وى بوده و در اطراف شخصیت وى تشکل پیدا کرده است. او از نخستین مشوقان و اشاعه دهندگان زبان و ادبیات ترکى در اناتولی است.

به باور ترکان علوى قزلباش و بکتاشى، حاجى بکتاش ولى و شاه اسماعیل ختایى هر دو پیر و رهبر ترکى مى باشند که در راه تاسیس اتحاد ترکان اوغوز  مجاهدت نموده اند.

از جمله برخوردهاى مولانا جلال الدین رومى  تماس وى با حاجى بکتاش ولى خراسانى است. حاجى بکتاش به احتمال بسیار با مولانا در ارتباط بوده و هر دو به یقین از یکدیگر خبردار بوده اند. حاجى بکتاش با دو شخصیت تاریخساز ترک  دیگر٫ اخى ائورن خویى متوفى به سال ۱۲۶۰ و بابا الیاس خراسانى متوفى در نیمه دوم قرن سیزده میلادى در آسیاى صغیر ملاقات نموده است.

این هم از ولایت نامه که شرح حال حاجى بکتاش را باز مى گوید و هم از مناقب العارفین که ترجمه حال مولانا را میدهد به سهولت بدست مى آید!

مولانا و حاجى بکتاش هر دو خراسانى بوده (مولانا از بلخ و حاجى بکتاش از نیشابور) و هر دو طریقت مولویه و بکتاشیه که پس از وفات ایشان و بنام ایشان در آسیاى صغیر پدیدار شده در اطراف ترکیت و خراسانیت تشکل پیدا نموده است. نیز هر دو در اتمسفیر فرهنگى همسانى تربیت شده، در تاریخ  یکسانى به آسیاى صغیر مهاجرت نموده و هر دو انسان را به عنوان پدیده اى مقدس پذیرفته و آنرا با کلام و اشعار خویش تقدیس نموده اند.

شمس تبریزى که مدتى در شهر ارزروم در ترکیه امروزى به آموزگارى نیز مشغول بوده منسوب به طریقت پیش علوى  ملامتى-قلندرى-حیدرى است. این طریقت بعدها در زمره جریان ابدالان در سه شاخه امروزى مذهب علوى٫ بکتاشى و مولوى مستحیل شده است. ابدالان روم (اوروم ابداللارى) که مهر خود را بر امر تشکل هویت و فرهنگ ترکى آسیاى صغیر و جنوب غربى اروپا زده اند، عمدتا درویشان و غازیان تورکمن-  (آذربایجانى و خراسانى) بودند که در قرون ۱۱-۱۳ از آذربایجان و خراسان به اناتولى روى آورده اند.

این تورکمنان  که از پیشگامانشان سارى سالتوق، حاجى بکتاش و بابا الیاس از خراسان،ابدال موسى وگئییکلى بابا از خوى و شیخ بوزاغى از مرند  هستند در فتح ممالک بیزانس در اناتولى و بالکان بدست ترکان و گسترش اسلام در این نواحى پیشگام بوده و اشتراک داشته اند. در برخى از روایات ترکى چنین گفته میشود که :

پس از مدتى بیگ هاى قایى دریافتند که دولت سلاطین سلجوق در اناتولى دولت سایه اى بیش نیست. انجمن کرده و به عثمان غازى چنین گفتند: تو از نسل قایی خان هستى٫ قایی خان از بیگ هاى اوغوز است.

بنا به وصیت گون خان طبق سنن اوغوزى مقام خاقانى میبایست که در نسل قایى ادامه یابد، تو شایسته خانى هستى و ما تو را خان می شناسیم.

در کنگره مذکور  پیر اخیان، اخى ائوره ن، پیر بکتاشیان حاجى بکتاش ولى و پدر زن عثمان غازى  نیز حضور داشتند. بیگ هاى اوغوز در حضور عثمان غازى سوگند خوردند و به شرفش قدحهاى پر از قیمیز (شراب ملى ترک) بلند کرده و فریاد کشیدند: آب حیات٫ صحت٫ عافیت و پادشاهیت مبارک باد! حاجى بکتاش ولى سرپوش نمدین خراسانى را بر سر عثمان غازى نهاد و اخى ائوره ن شمشیر بر کمر او بست. پس ازآن فرمان سلجوق خوانده شد، در مقابل اطاق نه طوق برافراشته شد. همه این مراسم طبق رسومات اوغوزى انجام گرفت و بدین صورت عثمان غازى بنیادگذار دولت عثمانى گشت.

بعدها عده ای از این ترک ها در مذهب علوى قزلباشى مستحیل شده و اکثراً به حرکت  ترکى قزلباش صفوى پیوسته اند. خروج شاه اسماعیل  و حرکت وى به سوى اردبیل و از آنجا به ارزینجان  براى تشکیل اولین قورولتاى تورکمن بنا به توصیه ابدال علی بیگ دده از طائفه ترکان ذولقدر که از خواص مریدان  بوده صورت گرفته است.

بسیارى از بنیانهاى فرهنگ ترکى بلاواسطه در ارتباط با خراسان ند. تاریخ ادبی ترکی منطقه با اشعار شعراى خراسان آغاز میشود. نخستین محصولات ادبى   ترکیه نیز توسط ترکهاى خراسان که به غرب مهاجرت کرده بودند آفریده شده است. چنانکه موسس زبان شعرى ترکى آذرى،  حسن اوغلو اسفراینى (قرن ۱۴) و موسس زبان شعرى ترکى اناتولى خواجه دخانى هر دو از ترکان خراسان بوده و در آنجا ظرافت و زیبایىهاى زبان ترکى را آموخته اند.

ابدال موسى خویلو عارفى است که از سوى علویان  قزلباش و بکتاشى محترم شمرده  میشود. وى در فتح بورسا پایتخت  عثمانی شرکت داشته و در تاسیس تشکیلات نظامى عثمانى ینى چرى نیز نقشى اساسى ایفا نموده است. از او اثرى بنام نصیحت نامه در دست است. مزار وى در تککه کؤى شهر بورسا است. همه ساله در ترکیه فستیوالى به نام ابدال موسى شنلیکلرى و به گرامیداشت این شخصیت ترک در آلمالى، تککه کؤى و آنتالیا به تاریخ ١٠- ٩ جون برگزار میشود.

ارزروملو مصطفى ضریر از نخستین نثرنویسان و پرکارترین شعراى ترکى  قرن سیزده- چهاردهم میلادى متولد ارزروم میباشد. محل وقوع و آفرینش داستانهاى دده قورقود که از شاهکارهاى ادبى و فولکلوریک جهانى ترک به شمار می آید و نیز داستان حماسى و عشقى کوراوغلوکه محصول ترکان قزلباش میباشد هم عمدتا از این ناحیه است. بسیارى از خاندانها و دولتهاى ترکهاى آذرى مانند قاراقویونلو و آق قویونلو اصلا از ترکان آذرى (تورکمن) این نواحى بوده اند.

با اینهمه طوائف بنیانگذار سه دولت ترکى دیگر یعنى صفوى، افشار و قاجارها اصلا از قزلباشان ترکیه مرکزى و جنوبی وهمچنان سوریه شمالى بوده اند. این ناحیه پس از شکست قزلباشان در جنگ چالدیران ضمیمه خاک عثمانى شده است. دول ترکى  قاجارها که خود از قزلباشان ترکیه  مرکزى اند همیشه در این شهر  داراى کنسولگرى بوده اند.

دومین قورولتاى تورکمن به سرکردگى شاه اسماعیل صفوى در شهر سیواس منعقد شده است. این شهر در تاریخ ترک  از اهمیت فوق العاده اى برخوردار است. بنیانگذار شعر تصوفى در ادبیات دیوانى ترکى آذرى و نیز ترکى استانبولى قاضى برهان الدین در شهر سیواس دولتى مستقل به نام خویش تاسیس کرده بود.  قاضى برهان الدین که منسوب به طائفه سالور بوده است در جنگ با دولت  ترکى آق قویونلو کشته شده است. همچنین پیر سلطان ابدال از بزرگترین شاعران مردمى و از قهرمانان اسطوره اى خلق ترکیه نیز متولد روستاى باناز سیواس بوده  است. امروزه همه ساله در کشور ترکیه مراسم و فستیوال عظیمى در بزرگداشت پیر سلطان ابدال این عاشق-شورشگر ترک  بنام پیر سولطان ابدال شنلیکلرى در سیواس، ییلدیز ائلى و باناز کؤیو به تاریخ ١٣-١٢ جون برگزار میشود.

___________

تصویر انتخاب شده بالا، عثمان غازی به حیث پادشاه عثمانی توسط تورکان غز خراسان و اناتولی.