پیشگفتار
پیشینه درگیری های پیهم برای بدست گیری اداره بیت‌المقدس (اورشلیم/قدس) به آن درازنای هزاره ها, برمی گردد که بیت المقدس شهری است که برای پیروان سه دین بزرگ ابراهیمی:اسلام، مسیحیت و یهودیت,مقدس شمرده می‌شود. این جایگاه مقدس، در طول تاریخ، نه تنها مرکز نیایش و معنویت بوده، بلکه میدان نبردهای خونین، نزاع‌های سیاسی و منازعات قومی نیز بوده است. پیشنهاد بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس، یعنی قرار دادن اداره این شهر تحت نظارت نهادهای بی‌طرف بین‌المللی، به‌عنوان راهکاری برای تضمین آزادی نیایش و صلح میان ادیان، بارها مطرح شده است. اما این اندیشه چه زمینه‌هایی دارد؟ چه چالش‌هایی در برابر آن قرار دارد؟ و تحقق آن چگونه می‌تواند به دوستی میان ادیان کمک کند؟ آیا می شود اداره بیت المقدس به دوش سازمان ملل متحد سپرده شود و تحت قیمومیت سازمان ملل متحد و پاسداری سپاهیان صلح درآید؟
زمینه تاریخی و دینی
بیت‌المقدس در قرآن، تورات و انجیل جایگاهی خاص دارد:
- برای مسلمانان، مسجدالاقصی قبله اول و محل معراج پیامبر اسلام است.
- برای یهودیان، معبد سلیمان و دیوار ندبه (Western Wall) مقدس‌ترین اماکن‌اند.
- برای مسیحیان، کلیسای قیامت محل مصلوب شدن و قیام عیسی مسیح است.
این جایگاه دینی سه‌گانه، بیت‌المقدس را به قلب تپنده معنوی و همزمان تنش‌های مذهبی تبدیل کرده است.
ایده بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس
پس از جنگ جهانی دوم، سازمان ملل در قطعنامه 181 (1947) طرح تقسیم فلسطین را ارائه کرد که در آن بیت‌المقدس به عنوان یک «شهر بین‌المللی» (Corpus Separatum) تحت مدیریت بین‌المللی قرار می‌گرفت. این طرح هرگز به‌طور کامل اجرا نشد، ولی اساس اندیشه «بین‌المللی‌سازی» از آن‌جا شکل گرفت.
هدف از این طرح‌ها، تضمین این موارد است:
- آزادی نیایش برای همه ادیان
- حفظ اماکن مقدس بدون تبعیض مذهبی
- ممانعت از تسلط انحصاری یک دولت یا گروه خاص بر شهر
- ایجاد نظارت بی‌طرف توسط سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل، یونسکو یا ترکیبی از کشورهای اسلامی، مسیحی و یهودی
موانع و چالش‌ها
- ادعاهای ملی‌گرایانه: اسرائیل بیت‌المقدس را پایتخت «ابدی» خود می‌داند، در حالی که فلسطینی‌ها شرق بیت‌المقدس را پایتخت دولت آینده‌شان می‌دانند.
- تسلط سیاسی-نظامی اسرائیل بر شهر و محدودیت‌هایی که برای مسلمانان فلسطینی در دسترسی به مسجدالاقصی ایجاد می‌شود.
- بی‌اعتمادی دوجانبه میان طرفین درگیر و سابقه طولانی نقض توافقات.
- عدم اراده قدرت‌های جهانی برای اجرای راه‌حل بی‌طرفانه، به‌ویژه به‌دلیل نفوذ لابی‌های سیاسی و مذهبی.
مزایای بین‌المللی‌سازی و آزادی نیایش
- تثبیت صلح پایدار در منطقه، با جلوگیری از درگیری مذهبی.
- ترویج گفت‌وگوی میان ادیانی از طریق ایجاد بستر مشترک برای تعامل فرهنگی و معنوی.
- تقویت نقش نهادهای بین‌المللی و حقوق بشر در حفاظت از آزادی دینی.
- نمونه (الگو) شدن بیت‌المقدس برای همزیستی دینی در سایر نقاط جهان.
- تثبیت نقش جهانی سازمان ملل متحد در پایداری صلح و بدست گرفتن اداره بیت المقدس.
چشم‌انداز دوستی میان ادیان ابراهیمی
تحقق یک ساختار اداری بین‌المللی در بیت‌المقدس می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری نهادهایی بین‌الادیانی برای گفت‌وگو، همکاری در آموزش, صلح، تفسیر مشترک متون مقدس و برگزاری جشن‌های معنوی مشترک باشد. چنین چشم‌اندازی می‌تواند از بیت‌المقدس یک نماد جهانی همزیستی ادیان بسازد، نه صرفاً یک نقطه بحران و نزاع.
اگرچه بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس با موانع سیاسی و ایدیولوژیک جدی روبه‌رو است، اما همچنان یکی از امیدبخش‌ترین راه‌حل‌ها برای دستیابی به صلح و دوستی میان ادیان است. در جهانی که افراط‌گرایی مذهبی در حال گسترش است، تبدیل قدس به شهری برای «همه مؤمنان» می‌تواند پیام نیرومندی از همزیستی، عدالت و معنویت برای جهان داشته باشد.
سرنوشت طرح بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس تا حد زیادی به موضع‌گیری ابرقدرت‌ها (مانند ایالات متحده، روسیه، چین، اتحادیه اروپا و برخی قدرت‌های منطقه‌ای) وابسته است.
مواضع ابرقدرت‌ها نسبت به طرح بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس
ایالات متحده آمریکا:
مخالف بین‌المللی‌سازی – حامی اسرائیل
- آمریکا به طور تاریخی هم‌پیمان اصلی اسرائیل بوده و سیاست‌های خود را در قبال بیت‌المقدس با توجه به منافع اسرائیل تنظیم کرده است.
- در سال 2017، دولت ترامپ بیت‌المقدس را رسماً به عنوان پایتخت اسرائیل به رسمیت شناخت و سفارت آمریکا را به آن منتقل کرد. این اقدام به‌شدت واکنش منفی مسلمانان و سازمان ملل را به‌دنبال داشت.
- دولت‌های دموکرات (مانند بایدن) با لحنی ملایم‌تر سخن می‌گویند، اما در عمل، تغییر اساسی در سیاست آمریکا دیده نمی‌شود.
- بنابراین، ایالات متحده با هر طرحی که حاکمیت اسرائیل بر بیت‌المقدس را محدود کند، مخالفت می‌کند.
روسیه:
موضع دوگانه – طرفدار راه‌حل میانه
- روسیه به‌صورت رسمی از بین‌الملی‌سازی کامل حمایت نکرده، اما در عین حال، از راه‌حلی که وضعیت بیت‌المقدس را در مذاکرات صلح نهایی تعیین کند، دفاع کرده است.
- در سال‌های اخیر، روسیه بیت‌المقدس غربی را به عنوان پایتخت اسرائیل به رسمیت شناخت، اما همچنان بر لزوم تشکیل دولت فلسطینی با پایتختی در شرق بیت‌المقدس تأکید دارد.
- روسیه در صدد حفظ روابط با هر دو طرف و ایفای نقش میانجی است.
بنابراین، ممکن است از طرح‌های محدودشده‌تر برای مدیریت بین‌المللی اماکن مقدس حمایت کند.
چین:
حامی راه‌حل دو دولتی – متمایل به بی‌طرفی
- چین رسماً از تشکیل کشور فلسطین با پایتختی در بیت‌المقدس شرقی حمایت کرده است.
- از سیاست آمریکا در انتقال سفارت به بیت‌المقدس انتقاد کرده و خواهان راه‌حلی «منصفانه و مبتنی بر قطعنامه‌های سازمان ملل» است.
- در عین حال، چین روابط اقتصادی و تکنالوژیکی نزدیکی با اسرائیل دارد و به دنبال مداخله مستقیم نیست.
در کل، چین از راه‌های بی‌طرفانه مانند مدیریت بین‌المللی اماکن مقدس استقبال محتاطانه دارد.
اتحادیه اروپا:
نسبتاً حامی بین‌المللی‌سازی یا حداقل بی‌طرف‌سازی بخش‌های مذهبی
- اتحادیه اروپا بارها تاکید کرده که وضعیت نهایی بیت‌المقدس باید از طریق مذاکره حل شود و با اقدامات یک‌جانبه (مانند انتقال سفارت آمریکا) مخالف است.
- برخی کشورها مانند واتیکان، فرانسه، اسپانیا و سوئد ایده «شهر باز و بین‌المللی» را مطرح یا از آن حمایت نموده‌اند.
- اروپا بیشتر نگران حفظ حقوق بشر، آزادی نیایش و عدم یهودی‌سازی افراطی شهر است.
بنابراین، بیشترین حمایت دیپلوماتیک از طرح بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس را در اروپا می‌توان یافت.
سازمان ملل و یونسکو
حامی قوی بین‌الملی‌سازی و آزادی نیایش
- سازمان ملل از ابتدا در قطعنامه 181 اندیشه بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس را مطرح کرد.
- یونسکو بارها بر لزوم حفظ وضعیت تاریخی و دینی اماکن مقدس و عدم دستکاری در بافت فرهنگی بیت‌المقدس تأکید کرده است.
- با این حال، نفوذ اسرائیل و حمایت آمریکا از آن، مانع اجرای تصمیمات این سازمان‌ها شده است.
فرایند:
- طرح بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس در حال حاضر فاقد حمایت عملی ابرقدرت‌هاست، خصوصاً به‌خاطر مخالفت شدید آمریکا و اسرائیل.
- اما این طرح همچنان در ادبیات سیاسی و دیپلوماتیک اروپا، سازمان ملل، و کشورهای مسلمان زنده است، چون تنها راه ممکن برای تضمین آزادی نیایش و همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان دیده می‌شود.
- تحقق این طرح، نیازمند یک تغییر ژیوپولیتیکی گسترده و اجماع جهانی است که در شرایط کنونی بعید، ولی در آینده غیرممکن نیست.
جدول مقایسه‌ای: مواضع بازیگران جهانی نسبت به بین‌المللی‌سازی بیت‌المقدس
| کشور / نهاد | موضع کلی نسبت به بین‌الملی‌سازی بیت‌المقدس | دلایل و ویژگی‌ها | سطح حمایت |
| ایالات متحده آمریکا | مخالف | – حامی اسرائیل – به رسمیت شناختن بیت‌المقدس به‌عنوان پایتخت اسرائیل – انتقال سفارت در سال 2017 |
بسیار پایین |
| روسیه | موضع میانه‌رو | – پذیرش بیت‌المقدس غربی به عنوان پایتخت اسرائیل – حمایت از پایتخت فلسطین در شرق قدس – علاقه‌مند به میانجی‌گری |
متوسط |
| چین | متمایل به بی‌طرفی | – حمایت از راه‌حل دو کشوری – تأکید بر عدالت، عدم یک‌جانبه‌گرایی آمریکا – عدم مداخله مستقیم در موضوع قدس |
متوسط |
| اتحادیه اروپا | نسبتاً حامی | – مخالفت با یهودی‌سازی قدس – نگرانی از نقض آزادی نیایش – سابقه حمایت از طرح‌های بین‌المللی‌سازی در گذشته |
بالا |
| سازمان ملل متحد | حامی | – ارائه قطعنامه 181 برای بین‌المللی‌سازی – حمایت از آزادی مذهبی و اماکن مقدس – تأکید بر وضع حقوقی خاص قدس |
بالا |
| یونسکو | حامی فرهنگی و مذهبی | – حفاظت از میراث جهانی و اماکن مقدس – مخالفت با تغییر بافت تاریخی قدس – تأکید بر حقوق ادیان مختلف |
بالا |
تحلیل نهایی از جدول:
- آمریکا و اسرائیل بزرگ‌ترین مخالفان طرح بین‌الملی‌سازی هستند و هرگونه حاکمیت مشترک یا بی‌طرف بر قدس را رد می‌کنند.
- اروپا، چین، روسیه از دیدگاه بین‌المللی‌سازی محدود یا “حفاظت بی‌طرفانه از اماکن مقدس” حمایت نسبی دارند.
- سازمان‌های بین‌المللی (مانند سازمان ملل و یونسکو) حامی سرسخت ایده‌ای هستند که قدس به‌جای تبدیل به نقطه‌ی درگیری، به الگویی برای همزیستی تبدیل شود.
نگرش بیشتر مواضع بازیگران کلیدی درباره بیت‌المقدس
ایالات متحده آمریکا: قدرت تعیین‌کننده اما جانبدار
- سابقه تاریخی: از زمان تأسیس اسرائیل در 1948، آمریکا یکی از اصلی‌ترین حامیان سیاسی، نظامی و اقتصادی اسرائیل بوده است.
- مواضع اخیر:
- در دوران ترامپ (2017)، با به رسمیت شناختن بیت‌المقدس به عنوان پایتخت اسرائیل، سیاست رسمی آمریکا تغییر کرد.
- این اقدام، عملاً طرح بین‌الملی‌سازی را دفن کرد و موجب اعتراض شدید کشورهای اسلامی و اتحادیه اروپا شد.
- نتیجه: آمریکا از هر طرحی که حاکمیت اسرائیل را تضعیف کند، قاطعانه مخالفت می‌کند.
روسیه: سیاست موازنه میان اعراب و اسرائیل
- هدف استراتژیک: بازگشت به نفوذ سنتی شوروی در جهان عرب و ایفای نقش میانجی مستقل از غرب.
- موضع رسمی: در سال 2017، روسیه بیت‌المقدس غربی را به‌عنوان پایتخت اسرائیل و بیت‌المقدس شرقی را به‌عنوان پایتخت آینده فلسطین معرفی کرد.
- روسیه با طرح کاملاً بین‌المللی‌سازی مخالفت نمی‌کند، اما اولویت آن دستیابی به راه‌حل مورد توافق دو طرف است.
- نتیجه: حمایت مشروط از آزادی نیایش و وضعیت خاص دینی، بدون فشار بر اسرائیل.
چین: استراتژی بی‌طرفی هوشمندانه
- رویکرد دیپلوماتیک: حمایت لفظی از حقوق فلسطینیان و مخالفت با اقدامات یک‌جانبه مانند انتقال سفارت آمریکا.
- منافع اقتصادی: روابط رو به رشد با اسرائیل در زمینه تکنالوژی و سرمایه‌گذاری مانعی برای موضع‌گیری قوی است.
- نقش چین در خاورمیانه: تمایل به ایفای نقش میانجی و حفظ اعتبار جهانی در قالب طرح‌هایی مانند «ابتکار صلح جهانی».
- نتیجه: چین مایل به حفظ وضع بی‌طرف در ظاهر، اما می‌تواند در چارچوب بین‌المللی از آزادی نیایش حمایت کند.
اتحادیه اروپا: بیشترین نزدیکی به طرح بین‌المللی‌سازی
- پایه حقوقی: اتحادیه اروپا به شدت به قطعنامه‌های سازمان ملل پایبند است، از جمله قطعنامه 181 و 242.
- نگرانی‌ها: یهودی‌سازی گسترده شرق بیت‌المقدس، تبعیض علیه فلسطینی‌ها و نقض آزادی مذهبی.
- برخی کشورها مانند فرانسه، سویدن و واتیکان در گذشته خواستار «وضعیت بین‌المللی قدس» یا «شهر باز» شده‌اند.
- نتیجه: اروپا، برخلاف آمریکا، آماده است نقش میانجی بی‌طرف ایفا کند، ولی فاقد ابزار اجرایی قوی است.
سازمان ملل و یونسکو: حافظان اصول بین‌الملل و میراث ادیان
سازمان ملل:
- در قطعنامه 181 (سال 1947)، پیشنهاد کرد که بیت‌المقدس به عنوان یک ناحیه جداگانه بین‌المللی (Corpus Separatum) تحت نظارت بین‌المللی قرار گیرد.
- بارها اقدامات اسرائیل در تغییر وضعیت حقوقی یا جمعیتی قدس را غیرقانونی دانسته است.
- مشکل اصلی: تصمیمات سازمان ملل اغلب توسط وتوی آمریکا یا بی‌توجهی اسرائیل بی‌اثر می‌شوند.
یونسکو:
- اماکن مقدسی چون مسجدالاقصی، کلیسای قیامت و دیوار ندبه را میراث جهانی می‌داند.
- بارها گزارش‌هایی درباره تهدیدات علیه آثار باستانی و تغییر بافت فرهنگی قدس منتشر کرده است.
- برخورد اسرائیل: اسرائیل در سال 2019 از یونسکو خارج شد، آن را جانبدار نسبت به فلسطینیان دانست.
تناقض میان حقوق بین‌الملل و واقعیت سیاسی
- از دید حقوق بین‌الملل: قدس نباید تحت حاکمیت یک‌جانبه باشد. آزادی دینی و دسترسی آزاد به اماکن مقدس اصل بنیادین منشور حقوق بشر است.
- از دید ژیوپولیتیک: حاکمیت اسرائیل بر قدس، با حمایت آمریکا تثبیت شده، و دیگر قدرت‌ها نتوانسته‌اند تغییری واقعی ایجاد کنند.
جمع‌بندی تحلیلی و چشم‌انداز آینده
| نکته کلیدی | وضعیت |
| حمایت حقوقی بین‌المللی از آزادی نیایش و بین‌الملی‌سازی بیت‌المقدس | قوی (قطعنامه‌ها، یونسکو، منشور حقوق بشر) |
| اراده سیاسی برای اجرای آن | ضعیف به‌دلیل نفوذ آمریکا و اسرائیل |
| نقش بالقوه چین، روسیه و اروپا | میانجی یا حامی بی‌طرف، اما بدون توان اجرایی مستقیم |
| در کوتاه‌مدت بعید، اما در بلندمدت با تغییر معادلات جهانی و فشار افکار عمومی ممکن است.
پیشنهاد: اگر اداره بیت المقدس به سازمان ملل متحد واگذار و سپاهیان حافظ صلح در آن شهر جابجا شوند تا پیروان هرسه ادیان ابراهیمی بتوانند درکنار هم وبدون خشونت ودرگیری, آزاده به اجرای مراسم دینی شان بپردازند, امکان درگیری های فرسایشی از بین خواهد رفت وهمه به صلح وآرامش به نیایش خواهند پرداخت. به سلامت |
