در فرهنگ آریایی (ایرانشهر)، آموزش و کار بهعنوان حقوق بنیادین انسانی واز جمله برای بانوان در نظر گرفته میشد و در متون و روایات تاریخی و فرهنگی این مردم تأکید زیادی بر اهمیت آنها شده است. در فرهنگ آریایی و ادبیات پارسی، حق آموزش و کار برای زنان همواره مورد توجه بوده است. اگرچه در برخی دورههای تاریخی این حقوق محدود شده، اما اشعار و متون ادبی زیادی نشاندهنده جایگاه والای زنان در یادگیری، کار و مشارکت اجتماعی است. به برخی از این حقوق اشاره میشود:
حق آموزش
- اوستا (کتاب مقدس زردشتیان یکتاپرست):
در آموزههای زردشتی، تأکید زیادی بر دانشاندوزی وجود دارد. بهعنوان مثال، در اوستا آمده است که انسان (زن ومرد) باید برای بهتر کردن زندگی خود و دیگران دانش کسب کند. - نقش مکتبخانهها در آریانای باستان:
در دورههای هخامنشی و ساسانی، کودکان (حتی دختران) به مکتبخانهها فرستاده میشدند تا سواد خواندن، نوشتن و مسائل اخلاقی و آیین یکتاپرستی اوستا را یاد بگیرند.
حق کار
- احترام به کار در شاهنامه حکیم فرزانه فردوسی:
در داستانهای شاهنامه، کار و تلاش فردی برای ساختن زندگی بهتر ستایش میشود. مثلاً در ماجرای کشف آتش توسط هوشنگ، او تلاش خود را برای بهبود شرایط زندگی بشر (زن ومرد) ادامه میدهد، که نشاندهنده ارزش کار است. - نظام طبقاتی و شغلی در دوران ساسانیان:
در آریانای باستان، بانوان همپای مردان, میتوانستند در حوزههای مختلف (مانند کشاورزی، صنعت، و بازرگانی) فعالیت کنند. این آزادی انتخاب حرفه و پیشرفت در آن، نشاندهنده اهمیت کار در این فرهنگ است.
ارزش والای زن در ادب پارسی
- حکیم فرزانه فردوسی طوسی در شاهکار شاهنامه:
در شاهنامه، شخصیتهایی مانند گردآفرید نشاندهنده زنانی هستند که از خرد، دانش و هنر بهرهمند بودهاند. فردوسی میگوید:
زنان را همین بس بود یک هنر
نشینند و زایند شیران نر
اما این بیت در ادامه داستان به چالش کشیده میشود، چراکه شخصیتهای زن مانند گردآفرید فراتر از نقشهای سنتی عمل میکنند و در آموزش، هوش و خردورزی برجستهاند. - حکیم فرزانه نظامی گنجوی:
در منظومههای نظامی، بهویژه در داستانهای “هفت پیکر” و “لیلی و مجنون”، نقش زنان در دانشاندوزی ستایش میشود. نظامی در توصیف لیلی، او را دختری مینامد که در خرد و ادب از همگان برتر است:
چو لیلی در مکتب آموخت علم
قلم راند در دفتر همچو حلم
این بیت به وضوح نشان میدهد که زنان نیز حق آموزش و حضور در محیطهای علمی را داشته اند. - حکیم فرزانه خداوندگار بلخ مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی در مثنوی معنوی: (مثنوی معنوی مولوی – هست قرآن در زبان پهلوی) مولانا در حکایات خود به نقش زنان در کار و تلاش اشاره میکند. او در یکی از داستانها زنی را توصیف میکند که با تدبیر و همت خود خانوادهاش را از سختی نجات میدهد:
زن مگو آنک زن آن مردِ مرد
آنک در مردی همی آید به گرد
این بیت نقش فعال زنان در کار و مدیریت را مورد تمجید قرار میدهد. - استاد سخن حکیم فرزانه سعدی در گلستان
سعدی در گلستان حکایتی را نقل میکند که نشاندهنده تلاش زنان در کار و استقلال اقتصادی است. هرچند مستقیم به کار زنان اشاره نمیکند، اما از زنی سخن میگوید که با خرد و اندیشه، شرایط زندگی خود را بهبود میبخشد:
زن خردمند و کاردان باشد
به ز مردی که نادان باشد
در دورانهای پیش از تاریخ و دورههای هخامنشی، زنان نقشهای برجستهیی در سیاست، فرهنگ، و مدیریت داشتهاند.
نام برخی از زنان مشهور ایرانشهر:
زنان مشهور دوران جمشید جم (اساطیری)
- کتایون (کَتایون)
همسر گشتاسپ شاه و مادر اسفندیار، یکی از شخصیتهای برجسته در شاهنامه است. او نماد خردمندی، وفاداری و قدرت خانوادگی است. - فرانک
مادر فریدون شاه و خانم آپتین (آپتین بدست ضحاک ماران تازی کشته شده بود تا مغزش خوراک دومار بالای سرشانه اش شود)، یکی از قهرمانان شاهنامه. فرانک زنی شجاع و خردمند بود که برای نجات فرزندش از دست ضحاک ماران تازی, تلاشهای فراوانی کرد و در نهایت فرزندش فریدون, ضحاک ماران را به زیر آورد وخود به شاهنشاهی هفت اقلیم رسید. - گردآفرید
یکی از زنان جنگجوی شاهنامه، که در داستانها بهعنوان زنی شجاع و دلیر توصیف شده است و نقش مهمی در دفاع از ایرانشهر ایفا میکند.
زنان مشهور دوران هخامنشی
4.آتوسا
دختر کوروش بزرگ، همسر داریوش بزرگ و مادر خشایارشاه. او یکی از تأثیرگذارترین زنان در دوره هخامنشی بود و نقش مهمی در اداره امور حکومتی ایفا میکرد. آتوسا بهعنوان زنی باهوش و سیاستمدار شناخته میشد.
5.پانتهآ
همسر آبراداتاس، یکی از شخصیتهای مشهور در کتاب “کورشنامه” اثر گزنفون. او به زیبایی، وفاداری و شجاعت شهرت داشت و پس از مرگ همسرش، خود را برای او قربانی کرد.
6.آرتمیس یکم
فرمانده نیروی دریایی هخامنشی در زمان خشایارشاه. او در نبرد سالامیس (480 پیش از میلاد) نقش مهمی داشت و بهعنوان یک استراتژیست نظامی زبردست شناخته میشد که در برابر هجوم ارتش اسکندر مقدونی ایستادگی ها و دلاوری های ماندگاری انجام داد.
7.رکسانا (روشنک, رخشانه)
دختر یکی از نجیبزادگان آریانا (ایرانشهر) که اسکندر مقدونی او را به زنی گرفت. او پس از تسخیر آریانا توسط اسکندر، نقش مهمی در تلاش برای نزدیکی فرهنگ آریایی و یونانی ایفا کرد که به نام هنر و تمدن یونانو باختری یادمی شود.
8.پریساتیس
همسر داریوش دوم و مادر اردشیر دوم. او زنی با نفوذ و سیاستمدار بود و نقش فعالی در دربار هخامنشی داشت.
فرآیند
در فرهنگ سچه آریایی ها ، هم آموزش و هم کار از حقوق بنیادین انسانها واز جمله بانوان بوده و به آنها به چشم احترام برای رشد فردی و اجتماعی نگاه میشده است. این ارزشها در تاریخ، ادبیات و اسناد تاریخی برجسته استند و همچنان میتوان آنها را الهامبخش زندگی مدرن امروزی دانست.
ادبیات پارسی، بهویژه اشعار کلاسیک، نشاندهنده تأکید فرهنگ آریایی بر آموزش و کار زنان است. زنانی مانند گردآفرید، یوتاب, سیندخت همسر مهراب شاه کابل و مادر روابه , لیلی و زنان دیگر در اشعار فردوسی، نظامی و مولانا نماینده زنانی هستند که از حق آموزش و کار برخوردار بودهاند و این حقوق را به نفع جامعه به کار میگیرند.
زنان آریایی در دورههای اساطیری و تاریخی، از دوران جمشید جم تا هخامنشیان و ساسانیان، در حوزههای مختلف از جمله سیاست، فرهنگ، جنگ و خانواده نقش برجستهیی ایفا کردهاند. این زنان نشاندهنده اهمیت جایگاه زن در فرهنگ آریایی و تمدن باستانی این حوزه فرهنگی است.
